Το άρθρο είναι αναδημοσίευση από την "Ελευθεροτυπία" τον Φεβρουάριο του 2005. Οι έντονες φράσεις αποτελούν προσωπική επιλογή.
του Ευγένιου Αρανίτση
Ιστορία της αποκέντρωσης
του Ευγένιου Αρανίτση
Με θυμάστε; Είμαι αυτός που κάποτε ισχυρίστηκα ότι οι τόποι του μεταιχμίου, οσονδήποτε ανθυγιεινή και αν αποδεικνύεται η γοητεία τους, πρέπει επίσης να θεωρούνται οι μόνοι όπου αξίζει τον κόπο να στρατοπεδεύσει κανείς και να ονειρευτεί την κατοίκηση ως ηθική αγωγή της ζωής του. Τέτοιος τόπος ήταν η Ελλάδα. Μας επέτρεπε να την αντιληφθούμε σαν σταυροδρόμι, σαν έναν σκόπελο ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον, ανάμεσα στις συναισθηματικές καταιγίδες και στην τετράγωνη, απαρέγκλιτη λογική του επόμενου βήματος της προόδου.
Που θα πει πως οι εντάσεις, εδώ πέρα, στη διασταύρωση δύο κόσμων, ζητούσαν απάντηση επειγόντως και τα όρια βρίσκονταν σε διαρκή αμφισβήτηση. Οι ακρότητες γίνονταν υποβλητικές ή επικίνδυνες, ή μεταμφιέζονταν σε ανάγκη, κι έτσι ο άνθρωπος ήταν περισσότερο επιρρεπής στη δημιουργία και στην παράνοια, στην απομόνωση και στην εξωστρέφεια, στον πανικό και στην αγάπη. Ακόμη και το πιο ομιλητικό φεγγαρόφωτο διατηρούσε κάτι απ' τη γεμάτη τύψεις ησυχία που συνοδεύει τα τραγούδια του τρύγου, ενώ η άνοιξη έμοιαζε κηδευτική. Οι παρορμήσεις ξορκίζονταν με λιτανείες. Αν εδώ οι άνθρωποι κάποτε παθιάστηκαν τόσο πολύ με την αίσθηση του μέτρου, ήταν ακριβώς επειδή τους έλειπε.
Κι έπειτα, η ίδια η περιπέτεια του ανθρώπινου είδους πού αλλού κατέληγε, απανταχού της γης, αν όχι σε μιαν απαιτητική διαπραγμάτευση με τα όρια της εμπειρίας και του νόμου; Εφόσον ο άνθρωπος έπρεπε να σκέφτεται λογικά τη στιγμή που επιθυμούσε να παραμείνει αφοσιωμένος στη διαίσθηση, μ' άλλα λόγια εφόσον ερχόταν αντιμέτωπος με την αντίφαση που τον συνιστούσε, μπορούμε να 'μαστε σίγουροι πως τίποτα δεν τον περιέγραφε καλύτερα απ' όσο μια διαρκής αμφιταλάντευση. Σε ό,τι μας αφορά, λοιπόν, πετύχαμε πρώτοι απ' όλους να ξεχνάμε το μέτρο και να το θυμόμαστε εναλλάξ, παλινδρομούσαμε νυχθημερόν από το ελαφρύ κοκκίνισμα της ντροπής στο κατακόκκινο πανί ενός απέραντου αίσχους. Κουτσά στραβά, ανάπηρη έστω, η ζωή μας ήταν μια χαρτογράφηση των περασμάτων και των διαύλων, μια γνωριμία με την αμοιβαιότητα ύπνου και εγρήγορσης, εγκυμοσύνης και θανάτου, σιωπής και αποκάλυψης. Μέχρις εξουθενώσεως, η μοίρα μας υπήρξε η τυραννική επίγνωση των θεμελίων που διασαλεύονταν. Οπως το έδειξαν οι ποιητές μας, κατοικήσαμε όχι μια χώρα όσο τον ίδιο τον ορισμό του ανθρώπινου ελλείμματος.
Πράγματι, στα σταυροδρόμια, ας πούμε στα γεωγραφικά σταυροδρόμια, ο άνθρωπος είναι περισσότερο ευαίσθητος στα νεύματα όταν συσπειρώνεται απέναντι στην ανιγματική δύναμη των συμβάντων και τέτοιος τόπος ήταν η Ελλάδα, ο ραγισμένος κρίκος που συνέδεε την Ευρώπη με την Ασία και, στην Ελλάδα, τέτοιος τόπος ήταν η Επτάνησος και στην Επτάνησο η Κέρκυρα και στην Κέρκυρα η πρωτεύουσά της, ένας μικρός πέτρινος δαίδαλος φωτοσκιάσεων και πινακίδων που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο λατινικό και το Ορθόδοξο σύμπαν, δηλαδή ανάμεσα σ' ένα πολιτισμό που εξιδανικεύει το γίγνεσθαι κι έναν που μένει σχεδόν μυστικιστικά προσηλωμένος στο είναι, σε μιαν αόριστη ιδέα περί της ουσίας, ακόμη και όταν, για να μην πούμε κυρίως όταν, αυτή η ουσία αποσυντίθεται και εκπνέει. Και να τι εννοούσα όταν έγραφα την περασμένη Κυριακή ότι, μιλώντας για την Κέρκυρα, αναφέρομαι στο ελληνικό ζήτημα συνολικά.
Εδώ, στην Ελλάδα, στο σημείο τριβής δύο αυτοκρατοριών, και ανεξαρτήτως του αν σήμερα το συνειδητοποιούμε ή όχι, το παιδί που όλοι μας υπήρξαμε μια φορά κι έναν καιρό εξακολουθεί να μοιράζεται στα δύο, να συνθέτει τον εαυτό του και να διαιρείται ξανά, σύμφωνα με το Ενας μάρτυρας ίσον κανένας. Το παιδί, μέσα μας, απολαμβάνει νωχελικά γυρίσματα του ήλιου της Ανατολής κάτω απ' τον βιαστικό ίσκιο της Δύσης. Ζωηρή αμφισημία, η οποία σφράγιζε, ανεπίγνωστα συνήθως, όλους όσοι μιλούσαν τα ελληνικά σαν γλώσσα που προσελκύει την ψυχή στους διφορούμενους κατοπτρισμούς της φύσης της Ανατολικής Μεσογείου. Και στην κυκλοθυμία του κλίματός της.
Γίνεται έτσι φανερό ότι, αν η Κέρκυρα συντονίζεται με τις δονήσεις ενός αθεράπευτου επαμφοτερισμού, το κακό αυτό πλεονέκτημα την καθιστά ιδανική στο να αντιπροσωπεύει αποφασιστικά κάτι απείρως σημαντικό απ' τον ήχο της ελληνικότητας, η οποία με τη σειρά της αναδύεται σαν θαύμα πολιτισμικής ανισορροπίας. Περιέργως εκ πρώτης όψεως, και αντίθετα απ' ότι πιστεύουμε, όχι μόνον η Κέρκυρα δεν είναι υπερβολικά «δυτική» για τα ελληνικά μέτρα, αλλά ακριβώς επειδή κατέχει θέση προκεχωρημένου φυλακίου της Ανατολής στη Δύση, γίνεται μεγαλοπρεπές υπόδειγμα απεικόνισης του εκκρεμούς, ένας κινούμενος πυκνωτής του αμφίβιου χαρακτήρα της ελληνικής συνείδησης. Αυτό το δομικό πρόβλημα και συνάμα προσόν, αυτό το αιωνίως ανοιχτό τραύμα απ' όπου βλάστησαν άνθη όπως εκείνο του ταλέντου του Σολωμού, είναι κατάρα και ευλογία, εν ολίγοις έξαψη. Ορατή εκεί πρωτίστως, στην καρδιά (ή στο συκώτι) της Αδριατικής, η μουσική ασυνέχεια στις διαταραγμένες αναλογίες μεταξύ θυμικού και «ορθού» λόγου, μεσουρανεί. Υπ' αυτή την προϋπόθεση, δηλαδή ότι η Ελλάδα είναι το κέντρο της Μεσογείου, η Κέρκυρα είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας.
Καθώς χάνεται η Ελλάδα σαν τρόπος ύπαρξης, δηλαδή σαν η σκηνή ενός ιδοσυγκρασιακού δράματος, οι περιφερειακές αντηχήσεις της μάχης που δόθηκε πριν ο τρόπος χαθεί, φερ' ειπείν ο πετραρχισμός στην Κύπρο ή το κρητικό θέατρο ή η κερκυραϊκή αμυντική και αστική δόμηση, τα περιλάλητα αυτά πολιτισμικά ακρωτήρια θυμίζουν όλο και περισσότερο το μέγεθος της απώλειας. Είναι και η αιτία που η Κύπρος σημαδευόταν πάντα στην αντίληψή μου σαν μια πληγή, αιτία δραστικότερη εκείνων που απορρέουν από την τουρκική κατοχή. Ο πολιτισμός μας ήταν ανέκαθεν φυγόκεντρος.
Επιχείρημα παράδοξο, όνομα και πράγμα. Αν οι τόποι της περιφέρειας παρακμάζουν δεν είναι για τον αυτονόητο δήθεν λόγο ότι βρίσκονται μακριά από την ανάπτυξη. Είναι τουναντίον διότι, ως περιφερειακοί κόμβοι ή «παράθυρα», αποτελούν τη πραγματική ελληνική πρωτεύουσα και συνεπώς η ταυτότητα του τόπου φωτίζεται εκθαμβωτικά. Ονειρευόμενος την Κέρκυρα όπως ήταν πριν παρέλθει ανεπιστρεπτί, καταλαβαίνω για την Ελλάδα πολλά περισσότερα απ' όσα όταν περπατάω στην οδό Σκουφά, στην Αθήνα.
Που θα πει πως οι εντάσεις, εδώ πέρα, στη διασταύρωση δύο κόσμων, ζητούσαν απάντηση επειγόντως και τα όρια βρίσκονταν σε διαρκή αμφισβήτηση. Οι ακρότητες γίνονταν υποβλητικές ή επικίνδυνες, ή μεταμφιέζονταν σε ανάγκη, κι έτσι ο άνθρωπος ήταν περισσότερο επιρρεπής στη δημιουργία και στην παράνοια, στην απομόνωση και στην εξωστρέφεια, στον πανικό και στην αγάπη. Ακόμη και το πιο ομιλητικό φεγγαρόφωτο διατηρούσε κάτι απ' τη γεμάτη τύψεις ησυχία που συνοδεύει τα τραγούδια του τρύγου, ενώ η άνοιξη έμοιαζε κηδευτική. Οι παρορμήσεις ξορκίζονταν με λιτανείες. Αν εδώ οι άνθρωποι κάποτε παθιάστηκαν τόσο πολύ με την αίσθηση του μέτρου, ήταν ακριβώς επειδή τους έλειπε.
Κι έπειτα, η ίδια η περιπέτεια του ανθρώπινου είδους πού αλλού κατέληγε, απανταχού της γης, αν όχι σε μιαν απαιτητική διαπραγμάτευση με τα όρια της εμπειρίας και του νόμου; Εφόσον ο άνθρωπος έπρεπε να σκέφτεται λογικά τη στιγμή που επιθυμούσε να παραμείνει αφοσιωμένος στη διαίσθηση, μ' άλλα λόγια εφόσον ερχόταν αντιμέτωπος με την αντίφαση που τον συνιστούσε, μπορούμε να 'μαστε σίγουροι πως τίποτα δεν τον περιέγραφε καλύτερα απ' όσο μια διαρκής αμφιταλάντευση. Σε ό,τι μας αφορά, λοιπόν, πετύχαμε πρώτοι απ' όλους να ξεχνάμε το μέτρο και να το θυμόμαστε εναλλάξ, παλινδρομούσαμε νυχθημερόν από το ελαφρύ κοκκίνισμα της ντροπής στο κατακόκκινο πανί ενός απέραντου αίσχους. Κουτσά στραβά, ανάπηρη έστω, η ζωή μας ήταν μια χαρτογράφηση των περασμάτων και των διαύλων, μια γνωριμία με την αμοιβαιότητα ύπνου και εγρήγορσης, εγκυμοσύνης και θανάτου, σιωπής και αποκάλυψης. Μέχρις εξουθενώσεως, η μοίρα μας υπήρξε η τυραννική επίγνωση των θεμελίων που διασαλεύονταν. Οπως το έδειξαν οι ποιητές μας, κατοικήσαμε όχι μια χώρα όσο τον ίδιο τον ορισμό του ανθρώπινου ελλείμματος.
Πράγματι, στα σταυροδρόμια, ας πούμε στα γεωγραφικά σταυροδρόμια, ο άνθρωπος είναι περισσότερο ευαίσθητος στα νεύματα όταν συσπειρώνεται απέναντι στην ανιγματική δύναμη των συμβάντων και τέτοιος τόπος ήταν η Ελλάδα, ο ραγισμένος κρίκος που συνέδεε την Ευρώπη με την Ασία και, στην Ελλάδα, τέτοιος τόπος ήταν η Επτάνησος και στην Επτάνησο η Κέρκυρα και στην Κέρκυρα η πρωτεύουσά της, ένας μικρός πέτρινος δαίδαλος φωτοσκιάσεων και πινακίδων που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο λατινικό και το Ορθόδοξο σύμπαν, δηλαδή ανάμεσα σ' ένα πολιτισμό που εξιδανικεύει το γίγνεσθαι κι έναν που μένει σχεδόν μυστικιστικά προσηλωμένος στο είναι, σε μιαν αόριστη ιδέα περί της ουσίας, ακόμη και όταν, για να μην πούμε κυρίως όταν, αυτή η ουσία αποσυντίθεται και εκπνέει. Και να τι εννοούσα όταν έγραφα την περασμένη Κυριακή ότι, μιλώντας για την Κέρκυρα, αναφέρομαι στο ελληνικό ζήτημα συνολικά.
Εδώ, στην Ελλάδα, στο σημείο τριβής δύο αυτοκρατοριών, και ανεξαρτήτως του αν σήμερα το συνειδητοποιούμε ή όχι, το παιδί που όλοι μας υπήρξαμε μια φορά κι έναν καιρό εξακολουθεί να μοιράζεται στα δύο, να συνθέτει τον εαυτό του και να διαιρείται ξανά, σύμφωνα με το Ενας μάρτυρας ίσον κανένας. Το παιδί, μέσα μας, απολαμβάνει νωχελικά γυρίσματα του ήλιου της Ανατολής κάτω απ' τον βιαστικό ίσκιο της Δύσης. Ζωηρή αμφισημία, η οποία σφράγιζε, ανεπίγνωστα συνήθως, όλους όσοι μιλούσαν τα ελληνικά σαν γλώσσα που προσελκύει την ψυχή στους διφορούμενους κατοπτρισμούς της φύσης της Ανατολικής Μεσογείου. Και στην κυκλοθυμία του κλίματός της.
Γίνεται έτσι φανερό ότι, αν η Κέρκυρα συντονίζεται με τις δονήσεις ενός αθεράπευτου επαμφοτερισμού, το κακό αυτό πλεονέκτημα την καθιστά ιδανική στο να αντιπροσωπεύει αποφασιστικά κάτι απείρως σημαντικό απ' τον ήχο της ελληνικότητας, η οποία με τη σειρά της αναδύεται σαν θαύμα πολιτισμικής ανισορροπίας. Περιέργως εκ πρώτης όψεως, και αντίθετα απ' ότι πιστεύουμε, όχι μόνον η Κέρκυρα δεν είναι υπερβολικά «δυτική» για τα ελληνικά μέτρα, αλλά ακριβώς επειδή κατέχει θέση προκεχωρημένου φυλακίου της Ανατολής στη Δύση, γίνεται μεγαλοπρεπές υπόδειγμα απεικόνισης του εκκρεμούς, ένας κινούμενος πυκνωτής του αμφίβιου χαρακτήρα της ελληνικής συνείδησης. Αυτό το δομικό πρόβλημα και συνάμα προσόν, αυτό το αιωνίως ανοιχτό τραύμα απ' όπου βλάστησαν άνθη όπως εκείνο του ταλέντου του Σολωμού, είναι κατάρα και ευλογία, εν ολίγοις έξαψη. Ορατή εκεί πρωτίστως, στην καρδιά (ή στο συκώτι) της Αδριατικής, η μουσική ασυνέχεια στις διαταραγμένες αναλογίες μεταξύ θυμικού και «ορθού» λόγου, μεσουρανεί. Υπ' αυτή την προϋπόθεση, δηλαδή ότι η Ελλάδα είναι το κέντρο της Μεσογείου, η Κέρκυρα είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας.
Καθώς χάνεται η Ελλάδα σαν τρόπος ύπαρξης, δηλαδή σαν η σκηνή ενός ιδοσυγκρασιακού δράματος, οι περιφερειακές αντηχήσεις της μάχης που δόθηκε πριν ο τρόπος χαθεί, φερ' ειπείν ο πετραρχισμός στην Κύπρο ή το κρητικό θέατρο ή η κερκυραϊκή αμυντική και αστική δόμηση, τα περιλάλητα αυτά πολιτισμικά ακρωτήρια θυμίζουν όλο και περισσότερο το μέγεθος της απώλειας. Είναι και η αιτία που η Κύπρος σημαδευόταν πάντα στην αντίληψή μου σαν μια πληγή, αιτία δραστικότερη εκείνων που απορρέουν από την τουρκική κατοχή. Ο πολιτισμός μας ήταν ανέκαθεν φυγόκεντρος.
Επιχείρημα παράδοξο, όνομα και πράγμα. Αν οι τόποι της περιφέρειας παρακμάζουν δεν είναι για τον αυτονόητο δήθεν λόγο ότι βρίσκονται μακριά από την ανάπτυξη. Είναι τουναντίον διότι, ως περιφερειακοί κόμβοι ή «παράθυρα», αποτελούν τη πραγματική ελληνική πρωτεύουσα και συνεπώς η ταυτότητα του τόπου φωτίζεται εκθαμβωτικά. Ονειρευόμενος την Κέρκυρα όπως ήταν πριν παρέλθει ανεπιστρεπτί, καταλαβαίνω για την Ελλάδα πολλά περισσότερα απ' όσα όταν περπατάω στην οδό Σκουφά, στην Αθήνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου