Το παιδί και η γιορτή - Φρανσουάζ Ντολτό

Για το παιδί χαρούμενο παιχνίδι νοείται μόνο όταν το ίδιο αισθάνεται ασφαλές, κι αν ταυτόχρονα αισθάνεται και ελεύθερο σημαίνει ότι τα όρια της ασφάλειάς του είναι πολύ πλατιά, ότι μπορούν να συμπεριλάβουν δυσκολίες και απρόοπτα, όχι όμως πραγματικούς κινδύνους.

Το ζήτημα της γιορτής είναι ανάλογο με αυτό του δρόμου. Αν το παιδί, και μεγάλο ακόμη, βρεθεί στο δρόμο δίχως φίλο, αν είναι μόνο του σε γιορτή, δεν μπορεί να νιώσει αληθινή χαρά· η ελευθερία είναι ελκυστική για το παιδί μόνο όταν υπάρχει κάποιο όριο κι όταν, ταυτόχρονα, υπόσχεται και φέρνει εκπλήξεις που έστω κι αν θέτουν, ζήτημα προσαρμογής, του επιτρέπουν να ξαναβρίσκει τον εαυτό του, έχοντας αυτούσια όλα τα μέσα και εμπλουτισμένο με μια εμπειρία που έζησε και του προσέφερε ευχαρίστηση και με μια γνώση που δίνει δύναμη, αίσθημα ασφάλειας, όπως επίσης αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη στους άλους κι όχι φοβική παλινδρόμηση.

Για το παιχνίδι. Αν το παιδί πραγματώσει πέρα για πέρα αυτά που έχει μέσα στη φαντασία του, προκαλεί ανασφάλεια στον εαυτό του όσο και στους άλλους. Γι’ αυτό η ελευθερία είναι δύσκολο θέμα.  Η πλήρης ελευθερία είναι πολύ επικίνδυνη, ταυτόχρονα όμως η απουσία ελευθερίας σβήνει κάθε στοιχείο ζωτικότητας των παιδιών.

Τα παιδιά έχουν ανάγκη να παίζουν έστω και μόνα τους, έχουν ανάγκη να κινούνται και να ελέγχουν το χώρο, επίσης όμως, μόλις αποκτήσουν την ικανότητα να πιάνουν τα αντικείμενα έχουν την ανάγκη να παίζουν με τα στοιχεία της φύσης, το νερό, την άμμο, τον αέρα (τα μπαλόνια), ακόμα και με τη φωτιά· έχουν ανάγκη να κάνουν θόρυβο με τα αντικείμενα, να βγάζουν φωνές με το λάρυγγα. Να παίζουν με τη φωτιά (όχι όμως τη φωτιά που καίει) να φυσάνε τα σπίρτα, τα κεριά να παίζουν με τα φώτα. Για τους μεγάλους είναι πρόβλημα να τα βλέπουν να τα αναβοσβήνουν ασταμάτητα. Τι ευχαρίστηση όμως για τα παιδιά να είναι κύριοι, του φωτός, του σκότους. Αν προσέξει κανείς είναι πολύ ενδιαφέρον να παρακολουθήσει πώς αφυπνίζεται η ευφυΐα των παιδιών μόλις σταθεί κοντά τους ένας ενήλικος που δεν απαγορεύει αλλά σχολιάζει με λέξεις την ευρηματικότητα και την επιδεξιότητά τους. Αυτό είναι γιορτή, να μπορεί κανείς να επινοεί διαφόρων ειδών χαρές, να έχει στενές συνωμοτικές σχέσεις με τους άλλους, να δείχνει τη χαρά του, να την ελέγχει, να μπορεί να χαίρεται μαζί με τους άλλους.

Αν θέλει κανείς να διασκεδάσει παιδιά ηλικίας από τριών έως οκτώ ετών, εκτός από τα κινητικά και τα ρυθμικά παιχνίδια ή τα παιχνίδια που απαιτούν δεξιοτεχνικές ικανότητες, μπορεί να τους προτείνει παιχνίδια ταυτότητας, δηλαδή μεταμφιέσεις και μάσκες. Για να είναι γιορτή, πρέπει να νιώθει κανείς ασφάλεια καθώς φαντάζεται ότι ζει σαν να ήταν άλλος. Είναι μια παραβίαση των συνηθειών της καθημερινότητας, παραβίαση που χαρίζει απόλαυση … η γιορτή δημιουργεί συνοχή στην ομάδα, κρατάει το ρυθμό του χρόνου σηματοδοτώντας τον με χαρούμενες στιγμές.

Το παιχνίδι αποτελεί μια εκπληκτική δύναμη ανάπτυξης, τελικά και πειθαρχίας… και εννόησης του κόσμου, του εαυτού μας, των άλλων, μέσα από το δυνατό και μέσα από το αδύνατο. Το ανθρώπινο πλάσμα πειθαρχεί σε σχέση με τον κόσμο που έχει στη φαντασία του και σε σχέση με αυτό που μπορεί να ελέγξει στην πραγματικότητα ή που ελέγχει όντως. Δεν πρέπει οι ενήλικοι να ασκούν έλεγχο πάνω στα παιδιά, αν το κάνουν αυτό αποτελεί επίδειξη εξουσίας… το παιδί υπόκειται στην εξουσία των στοιχείων της ύλης, της κρυφής πλευράς των πραγμάτων μπροστά στα οποία είναι ακόμη αδύναμο. Ο κόσμος στα μάτια του μοιάζει μαγικός. Αν ο ενήλικος του εξηγήσει τους νόμους του κόσμου, με τους οποίους βρίσκεται και ο ίδιος αντιμέτωπος όσο και το παιδί, αν του επιτρέψει να δοκιμάσει βοηθώντας το, αφήνοντάς του όμως όλο και μεγαλύτερη ελευθερία, το παιδί μπορεί να μάθει να ελέγχει τα φυσικά στοιχεία, να μάθει πώς λειτουργεί ο μηχανισμός πραγμάτων που μπορεί να έχει κατασκευάσει ο ενήλικος και να αναπτύξει έτσι μια αυτονομία θεμελιωμένη στην εμπειρία. Η πειθαρχία την οποία επιβάλλει στο παιδί ο ενήλικος είναι σαθρή και βάζει το παιδί σε κίνδυνο μόλις λείψει ο ενήλικος. … η ανεκτικότητα της ευρηματικότητας όταν δε θέτει σε κίνδυνο τους άλλους, είναι καρπός της γνώσης των δυνατοτήτων που έχει αποκτήσει καθένας. Ρόλος των ενηλίκων είναι να επαγρυπνούν ώστε η διασκέδαση να μπορεί να συνεχιστεί.

Ανάπτυξη. Ναι αναπτύσσομαι σημαίνει ανακαλύπτω καινούριες δυνατότητες. Αν ο ενήλικος επιμείνει να αναπτυχθεί το παιδί, θα αποτύχει· αν όμως προσφέρει τις δυνατότητες να δοκιμαστεί κάτι καινούριο, κάποιος αρχηγός θα βρεθεί να δοκιμάσει και μετά, σιγά σιγά, θα ακολουθήσουν και τα άλλα παιδιά, ιδίως αν βλέπουν ότι ο ενήλικος, χωρίς να έχει άμεσο ενδιαφέρον συμφωνεί.

Όπου υπάρχει το νερό και οι ήχοι του νερού, οι άνθρωποι αρχίζουν να μιλούν πιο δυνατά, αρχίζουν να διασκεδάζουν και να χοροπηδούν, να κάνουν αστεία μεταξύ τους· ακόμη και τα πιο ψυχαναγκαστικά άτομα γίνονται λίγο υστερικά, δηλαδή διασκεδάζουν.

Θα μπορούσαν να προβλέπονται κι άλλοι χώροι παιχνιδιού, γήπεδα μίνι γκολφ, μέρη για να κάνουν πατίνια, αλλά και μέρη για συζητήσεις, για θέατρο. Αυτό χρειάζονται τα παιδιά από τα οκτώ ως τα δεκατρία, προχειροφτιαγμένους χώρους, κυρίως να μπορούν να τους διαμορφώσουν μόνα τους, με τη βοήθεια ενδεχομένως και κάποιου ενηλίκου. Τώρα, με την εξέλιξη των οπτικοακουστικών μέσων, χρειάζονται επίσης κλειστούς χώρους, ώστε όσα γυρίζουν μικρές ταινίες να μπορούν να τις προβάλουν στα άλλα παιδιά κι όσα έχουν ηχογραφήσει κάτι να μπορούν να το βάλουν να το ακούσουν τα υπόλοιπα. Για τις μέρες που ο καιρός είναι βροχερός, οπότε δεν μπορούν να μένουν πολλή ώρα έξω, χρειάζονται κλειστούς χώρους για να παίζουν αξιοποιώντας το σώμα τους, μια μεγάλη αίθουσα ή μια παράγκα που θα μπορούσαν να φτιάξουν με τη βοήθεια των μεγάλων, με ένα παχύ χαλί για τα παιχνίδια τους, να παίζουν χωρίς κανέναν κίνδυνο και να σκαρφαλώνουν στους τοίχους. Τους χρειάζεται εν ολίγοις ένας χώρος να πηγαίνουν να γυμνάζονται γιατί τους αρέσει κι όχι για πρέπει να αθλούνται, όπου να μπορούν να κάνουν κωλοτούμπες, να σπρώχνονται, να παίζουν και γιατί όχι να χορεύουν.

Είναι το αγελαίο ένστικτο του ανθρώπου και το παιδαγωγικό σύστημα το καταξιώνει: ο δάσκαλος ή η δασκάλα είναι αρχηγός κι ύστερα έρχονται οι πρώτοι στους βαθμούς. Σπρώχνουν τα παιδιά να γίνονται αρχηγοί άλλων, αντί να τα παροτρύνουν να γίνει το καθένα τους αρχηγός του εαυτού του και να αναδυθεί στη δική του υπόσταση. «Αυτός που έχει προσωπικότητα καθυποτάσσει τους άλλους. Έτσι πρέπει!». Όχι, και πάλι όχι. Κριτικό πνεύμα δεν μπορεί να αναπτυχθεί πάνω στη βάση αυτής της κατάστασης, που υπάρχει έμφυτη στα παιδιά, αυτά τα ομιλούντα θηλαστικά … οι σπαζοκεφαλιές και τα παιχνίδια που ακονίζουν το μυαλό είναι πολύ πιο σημαντικά για την ανάπτυξη του πνεύματος από ό,τι τα «μαθήματα». Πώς όμως βρίσκει κανείς μέτρο σύγκρισης και πώς βαθμολογεί τα παιδιά;

Το μεταβατικό αντικείμενο είναι μια έννοια που εισήγαγε ο Άγγλος ψυχαναλυτής Γουίννικοτ, κατά τη διάρκεια μιας ανακοίνωσής του το 1951. Ορίζεται έτσι το υλικό αντικείμενο, παιχνίδι, λούτρινο ζωάκι, που θέλει το παιδί πριν αποκοιμηθεί και που του επιτρέπει να κάνει τη μετάβαση από την πρώτη στοματική σχέση με τη μητέρα στην κυριολεκτική σχέση του αντικειμένου. Το μεταβατικό αντικείμενο παίζει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία διαφοροποίησης μητέρας και παιδιού.