Σημειώσεις από το βιβλίο του Παπανούτσου: Νόμος και Αρετή

Στη θεωρητική διερεύνηση στόχος είναι η αλήθεια. Στην ηθική πράξη η αρετή. Στην αισθητική λειτουργία η ομορφιά.

Με τη δραστηριότητά μου παρεμβαίνω στην υπόσταση των εξωτερικών πραγμάτων και τα αλλάζω. Παρεμβαίνω στη μορφή και τη δομή τους, παρεμβαίνω στο ποσό και το ποιόν τους, στην απλή τους ύπαρξη ή στη σύνθεσή τους. Τα μεταβάλλω, τα τροποποιώ να τα καταστρέψω είναι αδύνατόν.

Το προϊόν του ποιείν, το κατασκεύασμα, διατηρεί την όποια έχει αξία και όταν αποκοπεί απ’ αυτόν που το κατασκεύασε.

Η πράξη μου μου ανήκει. Δεν μπορούμε να αποχωριστούμε από τις πράξεις μας.

Η ηθική ποιότητα στις κρίσιμες ώρες της ζωής. Η απόφαση θα δείξει το μέταλλο της ψυχής, την ποιότητά του.

Ο άνθρωπος βούλεται γιατί μπορεί και υπερβαίνει τους ζωτικούς σκοπούς και με τις αποφάσεις του απομονώνεται απ΄ τους ομοίους του.  Υπέρβαση των ζωτικών αναγκών μπορεί να γίνει μόνο από τον άνθρωπο.

Η χειρονομία, ο μορφασμός, το γεγονός έχει μια σημασία. Η διάκριση μεταξύ σημασίας και γεγονότος.

Για τον προσδιορισμό της αρετής είναι χρήσιμη η έννοια της ηθικής αυτονομίας. Δύσκολα όμως μπορεί κανείς να δώσει το θετικό περιεχόμενό της. Οι περιπτώσεις της ετερονομίας, δηλαδή της δουλείας του ανθρώπου στις ορμές και στα πάθη (φυσικός εξαναγκασμός) ή στις έξεις που σχηματίζονται με την αγωγή.

Αυτονομία είναι ένα άλλο όνομα της ελευθερίας νοούμενης και με τις δύο σημασίες της: ελευθερίας απέναντι στη φυσική αιτιότητα και ελευθερίας απέναντι στον ηθικό νόμο, που ένας άλλος ή και ο ίδιος ο πράττων έχει διατυπώσει.

Καζαντζάκης. Λωτ: που να με νιώσεις γέρο Αβραάμ; Είσαι αγνός εσύ, υπάκουος, λες «ναι» και κολνούν τα χείλια σου, δεν έχεις άγρια καρδιά να παλεύεις μαζί της. Η ψυχή σου κι η καρδιά σου δυο μερωμένες καμήλες, ζεμένες και σε πάνε ίσια γραμμή στο Θεό. Εγώ κοιτάζω τα’ άστρα και λέω τόσα τα κρίματά μου. Η αρετή μου δεν είναι εμένα περιβόλι να σεργιανίζω το δειλινό και να κουβεντιάζω με το Θεό. Είναι γκρεμός και γκρεμίζομαι. Όλη μέρα παίζω την ψυχή μου και την κερδίζω. Όλη νύχτα παίζω την ψυχή μου και την χάνω.

Η ελευθερία είναι προϊόν πάλης. Δεν είναι εύκολη υπόθεση. Θα παλέψεις. Και θα παλέψεις πως; Όπως παλεύουν οι αντρειωμένοι. Θα παίξεις και ή θα χάσεις ή θα κερδίσεις τη ζωή σου. Η αρετή δεν είναι νόμισμα που κυκλοφορεί, είναι ένα σπάνιο μαργαριτάρι. Ό,τι κυκλοφορεί είναι οι ετερόνομες πράξεις, οι πράξεις από εθισμό, οι πράξεις από συμπάθεια, σκοπιμότητα. Η αρετή είναι κίνδυνος, κίνδυνος φοβερός, θανάσιμος, έσχατος. Και κερδίζεται όταν όλα φαίνονται χαμένα. Σε λίγες περιστάσεις της ζωής ο άνθρωπος φτάνει στην αρετή.

Κανείς δε μπορεί να είναι ευτυχής χωρίς να είναι συνετός, αγαθός δίκαιος. Και δεν μπορεί να είναι κανείς συνετός, αγαθός, δίκαιος χωρίς να είναι ευτυχής. Ούτε απ’ τη δυστυχία συνοδεύεται ούτε θλίψη φέρνει η αρετή. Είναι χαρά και ευδαιμονία για κείνον που την έχει. Αυτή γίνεται ο μέσα του πλούτος. Ο ενάρετος δε χρειάζεται να έχει καμιάν άλλη ευτυχία γιατί έχει ήδη την ευτυχία. Ο δυστυχής δεν μπορεί να είναι ενάρετος. Δεν μπορεί να είναι δίκαιος. Ο θλιμμένος άνθρωπος, ο πικρός άνθρωπος δεν μπορεί να είναι αγαθός, συνετός και δίκαιος. Αν δεν έχεις διώξει το φαρμάκι των απογοητεύσεων, αν δεν έχεις γεμίσει από εσωτερική χαρά, η αρετή δεν θ’ ανθίσει απάνω σου όπως ένας ωραίος θρίαμβος.

Γίνε κύριος της αρετής σου. Έχουν διδάξει όλοι οι αναμορφωτές από το Χριστό μέχρι το Σωκράτη και το Νίτσε. Πάψε να είσαι δούλος της αρετής. Δούλος της αρετής θα πει τηρητής της αρετής των άλλων. Τηρητής κανόνων που πνίγουν δεν εκφράζουν την αρετή.

Επιστήμονες που θυσιάζουν την υγεία τους για να προάγουν την έρευνα σε νέες κατακτήσεις. Καλλιτέχνες που για ν’ αποκαλύψουν μια νέα όψη του κάλλους δεν λογαριάζουν μόχθους, πόνους, αίμα.

Έθιμο: δίαιτα, υγιεινή, σχέσεις φύλων, αγωγή νέων, γεωργία, βιοτεχνία. Μέσα στο έθιμο βρίσκεται συμπυκνωμένη και κατακάθεται μια παμπάλαια σοφία που επιβάλλεται με τη μεγάλη ηλικία της και με τη δύναμη που της έχει δώσει ο εθισμός.

Ο αμαρτωλός μπορεί να συνυπάρξει με τον ηθικό άνθρωπο αφού ανά πάσα στιγμή διατηρεί μέσα του ένα μεγάλο θησαυρό, μπορεί να μεταμεληθεί. Να βασανιστεί από την τύψη. Η μεταμέλεια είναι η γέφυρα, ο ενωτικός δεσμός που δένει, τον αμαρτωλό με τον ενάρετο άνθρωπο. Όταν ξέρει ότι έκανε το κακό, το αποτρόπαιο και υποφέρει βρίσκεται πολύ κοντά στον ενάρετο.

Αντίθετα ο amoral δεν έχει καμιά ευκαιρία για να συνδιαλλαγεί. Απλούστατα, γιατί δεν τη θέλει. Αυτός δεν παραδέχεται το χρέος. Δεν έχει επίγνωση καθήκοντος. Δεν γνωρίζει αρχές, και επομένως, όταν τις παραβαίνει, δεν έχει το αίσθημα της ενοχής. Δεν έχει τύψεις. Δεν μεταμελείται.

Γιάσπερς: ο άνθρωπος είναι πάντα κάτι περισσότερο απ’ ό,τι ξέρει και μπορεί να μάθει για τον εαυτό του / ο άνθρωπος διακρίνεται απ’ όλα τα αντικείμενα του κόσμου κατά τούτο ότι, όπως και τον ίδιο τον κόσμο, δεν μπορούμε να τον θεωρήσουμε στην ολότητά του ως αντικείμενο γνώσης. Κάθε φορά που τον γνωρίζουμε πρόκειται για μια απ τις εκδηλώσεις του.

Χουμ: η καρδιά του ανθρώπου είναι καμωμένη για να συμφιλιώνει αντιφάσεις.

Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ ταιριασμένος, συμφιλιωμένος με τον εαυτό του, γιατί το νιώθει ότι δεν είναι πραγματικό αυτό που φαίνεται πως είναι, ούτε είναι αυτός που θα ήθελε να είναι και που δεν είναι.

Πασκάλ: πόλεμος ανάμεσα στο λογικό και τα πάθη. Αν είχε μόνο το λογικό χωρίς πάθη. Αν είχε μόνο τα πάθη χωρίς το λογκό… αλλά έχοντας και το ένα και το άλλο, δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς πόλεμο. Το μεγαλείο του ανθρώπου είναι ότι ξέρει πως είναι άθλιος.

Χωρίς την αντίφαση η ψυχή καταδικασμένη στη στατικότητα.

Αν έχει αξία η αρετή είναι επειδή κερδίζεται με σκληρό αγώνα.

Την ώρα της λιποψυχίας ανοίγομε τα παλιά βιβλία και αναπνέομε βαθιά το άρωμα της σοφίας τους. Έχομε το αίσθημα ότι γράφτηκαν από κάτι τέτοιες και για κάτι τέτοιες σκοτεινές στιγμές.

Αλήθειες των αρχαίων ελλήνων. Μόνο σε μια ευημερούσα πολιτεία ευημερεί ο πολίτης. Δίκαιοι πολίτες υπάρχουν μόνο σε δίκαιες πολιτείες.