Άνθρωπος και ψυχή - Γιουνγκ

(αποσπάσματα)

Όποιος θέλει να ερευνήσει την ψυχή, δεν πρέπει να την παραλλάξει με τη συνείδησή του, γιατί έτσι δεν βλέπει το αντικείμενο της έρευνας. Αντίθετα, πρέπει να ανακαλύψει πόσο διαφορετική είναι η ψυχή από τη συνείδηση, για να μπορέσει να τη γνωρίσει. Γι αυτό τίποτε δεν είναι πιο δυνατό από το ότι αυτό που είναι για μας αυταπάτη να είναι γι αυτή πραγματικότητα, και έτσι θα ήταν σφάλμα να μετράμε την ψυχική πραγματικότητα με τη συνειδητή πραγματικότητα.

Ο άνθρωπος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον άνθρωπο και μάλιστα για το λόγο ότι δεν υπάρχει αρκετή προστασία απέναντι σε ψυχικές επιδημίες, που επενεργούν άπειρα πιο καταστρεπτικά από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές.

Το ασυνείδητο δεν είναι κανένα δαιμονικό τέρας, αλλά ένα ηθικά, αισθητικά και πνευματικά αδιάφορο φυσικό ον που τότε μόνο γίνεται πραγματικά επικίνδυνο, όταν η συνειδητή μας στάση απέναντί του είναι απελπιστικά εσφαλμένη. Στο βαθμό που απωθούμε αυξάνεται και το επικίνδυνο του ασυνείδητου.

Το ασυνείδητο πνεύμα του ανθρώπου βλέπει σωστά ακόμη και όταν η συνειδητή νόηση είναι θαμπωμένη και αδύναμη. Η συνείδηση μπορεί να γυμναστεί σαν παπαγάλος, όχι όμως το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο είναι μια ψυχική οντότητα που μόνο φαινομενικά και τότε με μεγάλη βλάβη της συνείδησης μπορεί να γυμναστεί. Είναι και μένει έξω από κάθε υποκειμενική αυθαιρεσία, ένας τομέας φύσης που δεν μπορούμε ούτε να τον βελτιώσουμε ούτε να τον διαφθείρουμε και το μυστικό μπορούμε να το κρυφακούμε αλλά όχι να το ψηλαφούμε.

Με τη γνώση διαπράττεται κατά κάποιον τρόπο αρπαγή φωτιάς εις βάρος των θεών, δηλαδή κάτι που ήταν ιδιοκτησία των ασυνείδητων δυνάμεων αποσπάται από αυτή τη φυσική συσχέτιση και υποβάλλεται στην αυθαιρεσία της συνείδησης. Ο άνθρωπος, που σφετερίστηκε τη νέα γνώση, παθαίνει όμως μεταβολή ή διεύρυνση της συνείδησης, που έτσι γίνεται ανόμοια προς αυτή των συνανθρώπων του. Ο άνθρωπος ανυψώθηκε βέβαια πάνω από το τωρινά ανθρώπινο αλλά έτσι απομακρύνθηκε και από τον άνθρωπο. Το βάσανο αυτής της μοναξιάς είναι η εκδίκηση των θεών: δεν μπορεί να ξαναγυρίσει πια στους ανθρώπους.

Η απόκλιση από το ένστικτο και η αντίθεση προς αυτό δημιουργεί τη συνείδηση. Το ένστικτο είναι φύση και θέλει τη φύση. Η συνείδηση αντίθετα μπορεί να θέλει μόνο τον πολιτισμό ή το αντίθετό του και όπου, παρακινούμενη από ρουσσωική επιθυμία, τείνει προς τη φύση, εκπολιτίζει τη φύση. Εφόσον είμαστε ακόμη φύση, δεν έχουμε συνείδηση και ζούμε στην ασφάλεια του απροβλημάτιστου ενστίκτου.

Η κύρια πράξη του ήρωα είναι η κατανίκηση του τέρατος του σκότους: είναι η επιθυμητή και αναμενόμενη νίκη της συνείδησης πάνω στο ασυνείδητο. Μέρα και φως είναι συνώνυμα της συνείδησης, νύχτα κα σκότος του ασυνείδητου. Η συνειδητοποίηση είναι οπωσδήποτε το ισχυρότερο πανάρχαιο βίωμα, γιατί έτσι γεννήθηκε ο κόσμος για την ύπαρξη του οποίου δε γνώριζε πριν κανείς τίποτε. Γενηθήτω το φως είναι η προβολή εκείνου του προϊστορικού βιώματος της αποχωριζόμενης από το ασυνείδητο συνείδησης.

Οι δυνάμεις τους ασυνειδήτου δεν είναι διανοητικές έννοιες που μπορούμε να τις μεταχειριζόμαστε αυθαίρετα, αλλά επικίνδυνο αντίπαλοι που μπορούν να προξενήσουν τρομερές καταστροφές στην οικονομία της προσωπικότητας. Είναι σαν ένα ψυχικό αντίπερα που ανάλογα με τις περιστάσεις μπορεί κανείς να το επιθυμεί ή να το φοβάται. Ο αδαής νομίζει πως έχει να κάνει με μια σκοτεινή οργανική αρρώστια. Ο θεολόγος που από πίσω υποψιάζεται το διάβολο βρίσκεται πολύ πιο κοντά στην ψυχική αλήθεια.

Συνειδητή έκφραση του ασυνείδητου είναι το όνειρο. Όπως η ψυχή έχει μια φωτεινή πλευρά, τη συνείδηση, έτσι έχει και μια σκοτεινή, την ασυνείδητη ψυχική λειτουργία, που μπορούμε να τη θεωρήσουμε σαν ονειρική φαντασίωση.

Μια νεύρωση έχει τότε μόνο τακτοποιηθεί όταν έχει τακτοποιήσει το εσφαλμένα τοποθετημένο άτομο. Δε θεραπεύεται αυτή, αλλά αυτή μας θεραπεύει. Ο άνθρωπος είναι άρρωστος, η αρρώστια όμως είναι η δοκιμή της φύσης να τον θεραπεύσει. Έτσι από την αρρώστια μπορούμε να μάθουμε πα΄ρα πολλά για την εξυγίανσή μας και αυτό που στον νευρωτικό φαίνεται σαν απόλυτα απορριπτέο, είναι το αληθινό χρυσάφι που δεν το βρίσκουμε αλλιώς πουθενά αλλού.

Όπου κυριαρχεί η αγάπη, δεν υπάρχει βούληση για δύναμη, και όπου η δύναμη έχει τα πρωτεία, εκεί λείπει η αγάπη. Η μια είναι σκια της άλλης.

Παρ’ όλες τις αντίθετες διαβεβαιώσεις η αγάπη τα προβλήματα και οι συγκρούσεις της έχουν θεμελιακή σημασία για την ανθρώπινη ζωή και όπως αποδείχνεται πάντα με προσεκτική έρευνα, πολύ μεγαλύτερη σπουδαιότητα απ ότι υποψιάζεται το άτομο.

Όπου δεν κινείται το ξεχωριστό άτομο, αλλά η μάζα, σταματά η ανθρώπινη ρύθμιση και αρχίζουν να δρουν τα αρχέτυπα, όπως συμβαίνει και στη ζωή του ατόμου όταν αντιμετωπίζει καταστάσεις που δεν είναι δυνατόν να διευθετηθούν με τις γνωστές του κατηγορίες.

Τα μεγάλα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας είναι βασικά τρομερά ασήμαντα. Σημασία έχει σε τεελευταία γραμμή μόνο η υποκειμενική ζωή του ξεχωριστού ατόμου. Αυτή μόνο κάνει την ιστορία, μόνο σ’ αυτή λαμβάνουν πρώτα χώρα οι μεγάλες μεταβολές, και όλο το μέλλον και όλη η παγκόσμια ιστορία προέρχονται τελικά σαν τεράστιο σύνολο απ’ αυτές τις κρυφές πηγές του ξεχωριστού ατόμου. Με τη βαθύτερη ιδιωτική και υποκειμενική μας ζωή δεν υποφέρουμε μόνο την εποχή μας, αλλά και τη δημιουργούμε.

Ο άνθρωπος έχει μια ικανότητα που για τη συλλογικότητα είναι η πιο ωφέλιμη και για την εξατομίκευση η πιο επιζήμια, τη μίμηση. Η κοινωνική ψυχολογία δεν μπορεί να κάνει χωρίς τη μίμηση, γιατί χωρίς αυτή είναι αδύνατες οι μαζικές οργανώσεις, το κράτος και η κοινωνική τάξη, δεν είναι ο νόμος, που επιβάλλει την κοινωνική τάξη, αλλά η μίμηση, στην έννοια της οποίας περιέχονται και η υποβλητικότητα, η υποβολή και η πνευματική μεταδοτικότητα.

Η γνώση δε στηρίζεται μόνο στην αλήθεια αλλά και στο σφάλμα. Τα σφάλματα αποτελούσαν συνήθως τα θεμέλια της αλήθειας, κι αν δε γνωρίζουμε τι είναι ένα πράγμα, σημαίνει ήδη αύξηση της γνώσης μας όταν γνωρίζουμε τι δεν είναι. Σε κάθε νίκη υπάρχει το φύτρο μιας μελλοντικής ήττας.

Το αγέννητο έργο στην ψυχή του καλλιτέχνη είναι μια φυσική δύναμη που επιβάλλεται είτε με τυραννική βία είτε με εκείνη τη λεπτή πονηρία του φυσικού σκοπού, αδιαφορώντας για την προσωπική τύχη του ανθρώπου που είναι φορέας του δημιουργικού. Το δημιουργικό ζει και αναπτύσσεται μέσα στον άνθρωπο όπως το δέντρο στο χώμα, από το οποίο παίρνει την τροφή του. Γι αυτό πρέπει να θεωρούμε τη δημιουργική διαδικασία σα μια ζωντανή ουσία που είναι εμφυτευμένη στην ψυχή του ανθρώπου.

Συνήθως η ανάπτυξη του ταλέντου είναι δυσανάλογη προς την ωριμότητα της υπόλοιπης προσωπικότητας και συχνά έχουμε την εντύπωση πως η δημιουργική προσωπικότητα αναπτύσσεται εις βάρος της ανθρώπινης. Μερικές φορές μάλιστα υπάρχει τέτοια διαφορά ανάμεσα στην ευφυία και στην ανθρωπιά, που μας κάνει να αναρωτιόμαστε μήπως δεν ήταν προτιμότερο λιγότερο ταλέντο. Τι να την κάνουμε τη μεγάλη ευφυΐα με ταυτόχρονη ηθική κατωτερότητα; δεν είναι λίγοι οι ταλαντούχοι, η ωφελιμότητα των οποίων εξαλείφεται και διαστρέφεται ακόμη από την υπόλοιπη ανθρώπινη αχρηστεία τους. Το ταλέντο δεν είναι οπωσδήποτε αξία, είναι μόνο, εφ΄σον η υπόλοιπη προσωπικότητα συμβαδίζει.

Τα μεγάλα ταλέντα είναι τα ωραιότερα και συχνά τα πιο επικίνδυνα φρούτα στο δέντρο της ανθρωπότητας. Κρέμονται στα πιο αδύνατα κλαδιά που σπάζουν εύκολα.

Μόνο η αδυναμία μας και η ανικανότητά μας μας συνδέει με το ασυνείδητο, με τον κατώτερο κόσμο των ενστίκτων και τους συνανθρώπους μας. Οι αρετές μας μας δίνουν τη δυνατότητα να είμαστε ανεξάρτητοι. Σε αυτή την κατάσταση δε χρειαζόμαστε κανέναν, είμαστε βασιλιάδες, αλλά στην κατωτερότητά μας συνδεόμαστε με την ανθρωπότητα καθώς και με τον κόσμο των ενστίκτων μας.

Ο υγιής άνθρωπος δεν είναι οπωσδήποτε βασανιστής. Βασανίζει μόνο ο βασανισμένος.

Καταλαβαίνουμε τον άλλο πάντα με τον τρόπο που καταλαβαίνουμε ή προσπαθούμε να καταλάβουμε τον εαυτό μας. Έτσι η εικόνα που έχουμε για τον άλλο είναι κατά κανόνα υποκειμενική. Είναι γνωστό πως ακόμη και μια στενή γνωριμία δεν μπορεί να εγγυηθεί για αντικειμενική γνώση του άλλου.

Η πραγματική ύπαρξη ενός εχθρού, στον οποίο μπορούμε να φορτώσουμε όλη την κακία, σημαίνει οπωσδήποτε ξαλάφρωμα της συνείδησης. Έχουμε ξεκαθαριστεί ότι η αιτία της ατυχίας μας βρίσκεται απέξω και όχι τάχα στη δική μας στάση.

Κάθετί που ενεργεί από το ασυνείδητο φαίνεται προβεβλημένο στον άλλο. Δεν πρέπει όμως να πιστεύουμε πως ο άλλος δε φταίει καθόλου γι αυτό, γιατί και η χειρότερη προβολή έχει πιαστεί από ένα γαντζάκι, που το έχει προσφέρει ο άλλος.

Έχει λίγη αξία να γνωρίζουμε πού σφάλλει ο άλλος. Σημασία έχει να γνωρίζουμε που σφάλλουμε εμείς, γιατί εκεί μπορούμε να κάνουμε κάτι.

Η συνείδηση και ιδιαίτερα η ένοχη συνείδηση, μπορεί να είναι δώρο του ουρανού, πραγματική χάρη, όταν χρησιμοποιείται για ανώτερη αυτοκριτική. Η αυτοκριτική σαν ενδοσκοπική, διαχωριστική δραστηριότητα είναι απαραίτητη για κάθε δοκιμή που κάνουμε για να καταλάβουμε την ψυχολογία μας. Όταν έχουμε κάνει κάτι, που μας είναι ανεξήγητο, και αναρωτιόμαστε τι μας παρακίνησε να το κάνουμε, χρειαζόμαστε το κίνητρο της ένοχης συνείδησης και την ανάλογη σ’ αυτή διαχωριστική ικανότητα για να ανακαλύψουμε το κίνητρο της συμπεριφοράς μας. Το κεντρί της ένοχης συνείδησης μας παροτρύνει μάλιστα να ανακαλύπτουμε πράγματα που ήταν πριν ασυνείδητα και μ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να ξεπεράσουμε το κατώφλι του ασυνείδητου και να αντιληφθούμε εκείνες τις μη προσωπικές δυνάμεις που κάνουμε το άτομο ασυνείδητο όργανο του μαζικού εγκληματία μέσα στον άνθρωπο.

Το καλό δε γίνεται με την υπερβολή καλύτερο, αλλά χειρότερο, κι ένα μικρό κακό γίνεται με απροσεξία και απώθηση μεγάλο. Η σκιά ανήκει στην ανθρώπινη φύση, και μόνο τη νύχτα δεν υπάρχει σκιά.

Μέσα μας σέρνουμε το παρελθόν μας, δηλαδή τον πρωτόγονο και κατώτερο άνθρωπο με τις επιθυμίες του και τα πάθη του, και απ’ αυτό το βάρος μπορούμε να απελευθερωθούμε μόνο με μεγάλες προσπάθειες. Όταν εμφανίζεται μια νεύρωση, έχουμε πάντα να κάνουμε με μια σημαντικά ενισχυμένη σκιά. Κι αν θέλουμε να θεραπευτεί μια τέτοια περίπτωση, πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος να μπορούν να συζούν η συνειδητή προσωπικότητα και η σκιά.

Κανένας δεν μπορεί να πληγεί τόσο βαθιά, αν δε διαθέτει μεγάλο βάθος. Σ’ όποιον συμβαίνει κάτι τέτοιο, τείνει από το άλλο μέρος προς τα ύψη, δηλαδή σ’ αυτό το βάθος αντιστοιχεί ένα δυνητικό ύψος και στο σκοτάδι της νύχτας κρυφό φως.

Υπάρχουν βέβαια βίαιες απαντήσεις και λύσεις, αλλά βασικά και στη διάρκεια δεν είναι ούτε επιθυμητές ούτε ικανοποιητικές. Κανένας γόρδιος δεσμός δεν λύθηκε ποτέ στη διάρκεια, έχει τη δυσάρεστη ιδιότητα να ξαναδένεται μόνος του.

Η ανώτερη συνείδηση προϋποθέτει κοσμοθεωρία. Κάθε συνείδηση αιτιών και προθέσεων είναι αναφυόμενη κοσμοθεωρία. Κάθε αύξηση της εμπειρίας και της γνώσης σημαίνει ένα παραπέρα βήμα στην ανάπτυξη της κοσμοθεωρίας. Και με την εικόνα που δημιουργεί ο σκεπτόμενος άνθρωπος για τον κόσμο μεταβάλλεται και ο ίδιος ο άνθρωπος.

H ψυχολογία μας διδάσκει πως στην ψυχή δεν υπάρχει κατά κάποια έννοια τίποτε παλαιό, τίποτε που να μπορεί να εξαλειφθεί πράγματι οριστικά... όποιος προφυλάσσεται από το νέο, το ξένο, και καταφεύγει στο περασμένο, βρίσκεται στην ίδια νευρωτική κατάσταση με εκείνον που ταυτιζόμενος με το νέο εγκαταλείπει το παρελθόν. η μοναδική διαφορά είναι ότι ο ένας έχει αποξενωθεί από το παρελθόν και ο άλλος από το μέλλον. και οι δύο κάνουν βασικά το ίδιο:σώζουν τη στενότητα της συνείδησής τους αντί να τη διασπάσουν με την αντιπαραβολή των αντιθέσεων και να δημιουργήσουν έτσι μια πλατύτερη και ανώτερη κατάσταση της συνείδησης.

ο άνθρωπος της δύσης δεν χρειάζεται έξω και μέσα του την ανωτερότητα απέναντι στη φύση. την έχει και στις δύο περιπτώσεις σε σχεδόν διαβολική τελειότητα. Αυτό που δεν έχει είναι η συνειδητή αναγνώριση της κατωτερότητάς του απέναντι στη φύση γύρω του και μέσα του. εκείνο που θα έπρεπε να μάθει είναι πως δεν μπορεί να κάνει όπως θέλει. Αν δεν το μάθει, θα τον καταστρέψει η ίδια του η φύση. Δεν γνωρίζει την ψυχή του, που εξεγείρεται φονικά ενάντιά του.

Στην ανατολή οε εσωτερικός άνθρωπος είχε πάντα τόση δύναμη πάνω στον εξωτερικό, ώστε ο κόσμος δεν είχε ποτέ τη δυνατότητα να τον αποκόψει από τις εσωτερικές του ρίζες, στη δύση αντίθετα ο εξωτερικός άνθρωπος προβαλλόταν τόσο πολύ, ώστε αποξενώθηκε απότην εσωτερική του ουσία.

ο άνθρωπος χρειάζεται τις δυσκολίες, για την υγεία του.

τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα προβλήματα της ζωής είναι ουσιαστικά άλυτα, και πρέπει να είναι, γιατί εκφράζουν την αναγκαία πολικότητα που ενυπάρχει σε κάθε αυτορυθμιζόμενο σύστημα. δεν είναι δυνατό να λυθούν ποτέ παρά μόνο να καλυφθούν.

τα μεγάλα προβλήματα της ζωής δε λύνονται ποτέ για πάντα. το νόημα και ο σκοπός τους φαίνεται πως δε βρίσκεται στη λύση τους, αλλά στη διαρκή μας απασχόληση με αυτά. αυτό μόνο μας προφυλάσσει από την αποβλάκωση και την απολίθωση.

από τίποτε άλλο δεν μπορούμε να ζήσουμε εκτός απ' αυτό που είμαστε.

στο βαθμό που, απιστώντας κανείς στον εσωτερικό του νόμο, δεν εξελίσσεται σε προσωπικότητα, χάνει το νόημα της ζωής. ευτυχώς που η αγαθή και μακρόθυμη φύση δε θέτει στο στόμα των περισσότερων ανθρώπων ποτέ την ερώτηση για το νόημα της ζωής τους.

όπως η πορεία του βλήματος τελειώνει στο σκοπό, έτσι τελειώνει και η ζωή στο θάνατο που κατά συνέπεια είναι σκοπός όλης της ζωής. ακόμη και η νεότητα και η ωριμότητα είναι βαθμίδες και μέσα για να φτάσει ο άνθρωπος στο σκοπό, στο θάνατο.

ο θάνατος είναι ψυχικά εξίσου σημαντικός όπως η γέννηση, και όπως αυτή συστατικό στοιχείο της ζωής.

σε μια περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, που όλη η διαθέσιμη ενέργεια χρησιμοποιείται για τη διερεύνηση της φύσης, εξετάζουμε βέβαια τις συνειδητές λειτουργίες του ανθρώπου, αλλά ο πραγματικά πολύπλοκος τομέας του πνεύματος, που δημιουργεί τα σύμβολα, είναι ακόμη σε μεγάλο μέρος ανεξερεύνητος. Φαίνεται σχεδόν απίστευτο ότι, παρά το γεγονός ότι δεχόμαστε κάθε νύχτα σήματα από εκεί, η αποκωδικοποίηση αυτών των πληροφοριών είναι στους περισσότερους ανθρώπους οχληρή. το σημαντικότερο όργανο του ανθρώπου, η ψυχή του, παραμελείται και συχνά μάλιστα παρατηρείται με δυσπιστία και περιφρόνηση. είναι απλώς ψυχολογικό λέμε πάρα πολλές φορές, δε σημαίνει απολύτως τίποτε.