Παρασκευή 30 Νοεμβρίου 2012

Τι σημαίνει αρχέτυπο

Απόσπασμα από το βιβλίο του Κ. Γιουνγκ "Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του"


Αρχέτυπο – όνειρο
 
Τα όνειρα εκπληρώνουν μια αντισταθμιστική λειτουργία. Το όνειρο είναι ένα φυσιολογικό ψυχικό φαινόμενο μες απ το οποίο διαβιβάζονται στη συνείδηση οι ασυνείδητες αντιδράσεις, ή οι αυθόρμητες παρορμήσεις. … όταν πρόκειται για όνειρα αγχωτικά ή όνειρα με μεγάλη συγκινησιακή φόρτιση οι προσωπικοί συνειρμοί που προτείνει ο ονειρευτής δεν αρκούν κατά κανόνα για μια ικανοποιητική ερμηνεία. … βρίσκουμε μέσα στο όνειρο στοιχεία που δεν είναι ατομικά, και δεν μπορούν να προέρχονται απ την προσωπική εμπειρία του ονειρευτή. Ο Φρόυντ τα ονομάζει αρχαϊκά κατάλοιπα, ψυχικές δηλαδή μορφές που δεν μπορεί να εξηγήσει κανένα συμβάν της ζωής του ατόμου, μορφές που φαίνεται πως είναι έμφυτες, αρχέγονες, κι αποτελούν κληρονομιά του ανθρώπινου πνεύματος.

Όπως ακριβώς το σώμα είναι ένα ολόκληρο άθροισμα από όργανα, που το καθένα τους ειν αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης ιστορικής εξέλιξης, έτσι πιστεύουμε πως στο πνεύμα αντιστοιχεί μια ανάλογη οργάνωση. Όπως ακριβώς το σώμα, έτσι κι αυτό δεν θα μπορούσε να είναι προϊόν δίχως ιστορία. Κι όταν λέω «ιστορία» δεν εννοώ την ιστορία που κατασκευάζει το πνεύμα με το ν’ αναφέρεται συνειδητά στο παρελθόν μέσω της γλώσσας κι άλλων πολιτιστικών παραδόσεων. Εννοώ τη βιολογική, την προιστορική και ασυνείδητη, εξέλιξη του πνεύματος στον πρωτόγονο άνθρωπο, η ψυχή του οποίου εξακολουθούσε να συγγενεύει με την ψυχή του ζώου.

Τούτη η ιλιγγιωδώς πανάρχαιη ψυχή αποτελεί το θεμέλιο του πνεύματός μας, όπως ακριβώς η κατασκευή του σώματός μας στηρίζεται στο γενικότερο τύπο κατασκευής του θηλαστικού. Το εξασκημένο μάτι του ανατόμου ή του βιολόγου, μπορεί να βρει πάμπολα ίχνη του αρχικού αυτού τύπου στο σώμα μας. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο ερευνητής που διαθέτει πείρα στη διερεύνηση του ανθρώπινου πνεύματος, μπορεί να διακρίνει τις αναλογίες που υπάρχουν ανάμεσα στις ονειρικές εικόνες του σύγχρονου ανθρώπου, και στις εκφράσεις της πρωτόγονης νοοτροπίας, στις «ομαδικές παραστάσεις» του, και στα μυθολογικά θέματά του.

Όπως ακριβώς ο βιολόγος έχει ανάγκη τη συγκριτική ανατομία, το ίδιο και ο ψυχολόγος δεν μπορεί να παραβλέψει μια «συγκριτική ανατομία της ψυχής». Μ’ άλλα λόγια ο ψυχολόγος στην πρακτική, πρέπει όχι μόνο να διαθέτει επαρκή πείρα γύρω απ τα όνειρα, και γύρω από άλλες εκδηλώσεις της ενέργειας του ασυνειδήτου, αλλά και να γνωρίζει τη μυθολογία στην πλατύτερη έννοιά της. Αν δεν είναι εξοπλισμένος μ’ αυτή την πείρα, κι αυτές τις γνώσεις, δεν είναι δυνατό να ανακαλύψει τις αναλογίες που έχουν σημασία. Δεν μπορεί, για παράδειγμα, να συλλάβει την αναλογία ανάμεσα σε μια περίπτωση καταθλιπτικής νεύρωσης, και την κλασική δαιμονοπληξία, αν δεν έχει επαρκή γνώση και για τη μια και για την άλλη.

Η άποψή μου για τα «αρχαϊκά κατάλοιπα» που ονόμασα «Αρχέτυπα», αντικρούστηκε με πείσμα. Νομίζουμε συχνά ότι ο όρος αναφέρεται σε καθορισμένες εικόνες, ή καθορισμένα μυθολογικά θέματα. Όμως αυτά δεν είναι τίποτ άλλο από συνειδητές παραστάσεις: θα ταν παράλογο να υποθέσουμε ότι, παραστάσεις τόσο ποικίλες, είναι δυνατόν να μεταβιβαστούν κληρονομικά.

Το αρχέτυπο μας παρουσιάζει τέτοια θέματα παραστάσεις, που μπορούν να ποικίλουν σημαντικά στις λεπτομέρειες δίχως να χάνουν το βασικό τους σχήμα. Υπάρχουν, για παράδειγμα, πολλές παραστάσεις του θέματος «αδελφοί εχθροί» αλλά το θέμα σαν θέμα παραμένει ίδιο. … αν τα αρχέτυπα ήσαν παραστάσεις προερχόμενες απ’ τη συνείδησή μας θα ήμασταν σε θέση να τις καταλαβαίνουμε, κάθε φορά που θα παρουσιάζονταν, κιόχι να μας προξενούν σοκ και να μας αναστατώνουν. Το αρχέτυπο στην πραγματικότητα, είναι μια τάση του ενστίκτου τόσο έκδηλη, όσο και η παρόρμηση που ωθεί το πουλί να χτίζει μια φωλιά και τα μυρμήγκια να οργανώνονται σε αποικίες.

Θυμάμαι πολλούς που ήρθαν να με επισκεφτούν, επειδή αναστατώθηκαν από κάποιο όνειρο που είδαν, οι ίδιοι, ή τα παιδιά τους. Δεν ήταν σε θέση να καταλάβουν τίποτα. Κι αυτό γιατί τα όνειρα περιείχαν εικόνες, την πηγή των οποίων δεν μπορούσαν να βρουν στις αναμνήσεις τους, ή δεν ήταν σίγουροι πως δεν τις είχαν μεταβιβάσει στα παιδιά τους. Ωστόσο, μερικά απ’ τα άτομα αυτά ήταν εξαιρετικά καλλιεργημένα. Ανάμεσα τους μάλιστα υπήρχαν και ψυχίατροι.

Καθηγητής ο οποίος είδε ένα όραμα και νόμιζε ότι ήταν τρελός. Ήρθε να με δει κυριολεκτικά πανικόβλητος. Εγώ, τότε, πήρα από κάποιο ράφι ένα βιβλίο τετρακοσίων χρόνων, και του έδειξα μια παλιά χαλκογραφία που απεικόνιζε ακριβώς το όραμά του: «το όραμά σας είναι γνωστό εδώ και τετρακόσια χρόνια». Σωριάστηκε στην καρέκλα εξουθενωμένος, ένιωθε όμως και πάλι φυσιολογικά.

Όνειρα παιδιού 8 ετών. Ήταν τα πιο αλλόκοτα όνειρα που είχε δει ποτέ και καταλάβαινα πολύ καλά την αναστάτωση και την κατάπληξη που κυρίεψε τον πατέρα όταν τα αντίκρυσε. Τα όνειρα αυτά είχαν κάτι το υπερφυσικό, κι ήταν γεμάτα εικόνες που η προέλευση τους δεν θύμιζε απολύτως τίποτε στον πατέρα:

1)      μοχθηρό κτήνος, ένα τέρας με μορφή φιδιού και με πολλα κέρατα, που σκοτώνει και καταβροχθίζει όλα τα’ άλλα ζώα. Ο Θεός όμως, παρουσιάζεται από 4 γωνίες και επαναφέρει στη ζωή τα νεκρά ζώα.

2)      Μια άνοδος στους ουρανούς, όπου γιορτάζεται κάτι με ειδωλολατρικούς χορούς. Και μια κάθοδος στον άδη, όπου άγγελοι επιτελούν αγαθές πράξεις.

3)      Ένα κοπάδι από μικρά ζώα τρομοκρατεί το κοριτσάκι, επειδή τα ζώα αποκτούν τερατώδεις διαστάσεις, κι ένα από αυτά την καταπίνει.

4)      Ένα μικρό ποντίκι γεμίζει με σκουλήκια, με φίδια, με ψάρια, κι έπειτα μεταβάλλεται σε άνθρωπο. Το όνειρο αυτό, απεικονίζει τους 4 σταθμούς της καταγωγής του ανθρώπου.

5)      Μια σταγόνα νερού παρουσιάζεται όπως στο μικροσκόπιο. Το κοριτσάκι βλέπει τη σταγόνα γεμάτη με κλαδιά δέντρων. Το όνειρο αυτό αντιπροσωπεύει την προέλευση του κόσμου.

6)      Ένα μικρό παιδί γεμάτο κακία, πετά σ’ όποιον περνά χώμα. Έτσι κάθε περαστικός γεμίζει κακία.

7)      Μια μεθυσμένη γυναίκα πέφτει στο νερό, και ξαναβγαίνει ξεμέθυστη εξαγνισμένη.

8)     

9)     

Εννοείται ότι η πιθανότητα να ήταν προϊόν συνειδητής επεξεργασίας εκείνα τα όνειρα, θα μπορούσε να αποκλειστεί μόνον από κάποιον που θα ήξερε καλά το παιδί για ναναι απόλυτα σίγουρος για την ειλικρίνειά του. Ο πατέρας είχε πειστεί για τη γνησιότητα των ονείρων, και δεν είχα λόγο να αμφιβάλω. Ζούσε στο εξωτερικό, και πέθανε μια μέρα από κάποια λοιμώδη νόσο ένα χρόνο ύστερ’ απ’ εκείνα τα χριστούγεννα.

Τα όνειρά της έχουν σαφώς ατομικό χαρακτήρα. Οι κυρίαρχες ιδέες τους έχουν μια έντονη φιλοσοφική φύση. Το πρώτο όνειρο μιλάει για ένα τέρας ου σκοτώνει άλλα ζώα μα ο Θεός τα επαναφέρει όλα στη ζωή. Στο δυτικό κόσμο, η ιδέα τούτη είναι γνωστή απ’ τη χριστιανική παράδοση.

Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι άντλησε από τη θρησκευτική αγωγή. Μα είχε πολύ περιορισμένη θρησκευτική καλλιέργεια. Επίσημα οι γονείς της ήταν διαμαρτυρόμενο, μα στην πραγματικότητα μόνο εξ ακοής γνώριζαν τη Βίβλο.

Εννέα απ’ τα δώδεκα όνειρα περιέχουν το θέμα της καταστροφής και της αποκατάστασης. Κανένα τους δεν παρουσιάζει ίχνη ειδικά χριστιανικής αγωγής και επίδρασης. Αντίθετα πολύ στενότερη σχέση επιβεβαιώνεται με το δεύτερο θέμα τον κοσμογονικό μύθο.

Η δημιουργία αρχετύπων από μέρους των παιδιών έχει ιδιαίτερη σημασία, επειδή πολλές φορές μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως το παιδί δεν είχε άμεση πρόσβαση στην εν λόγω παράδοση. Είχαν επιπόλαιη γνώση της χριστιανικής παράδοσης. Όμως ο τρόπος με τον οποίο τις χρησιμοποιεί το παιδί, δεν φανερώνει χριστιανική προέλευση.

Στο πρώτο όνειρο η «τετράδα» αυτή η σημασία που δόθηκε στον αριθμό τέσσερα, είν’ από μόνη της μια παράξενη ιδέα, που παίζει τόσο σημαντικό ρόλο σε πολλές θρησκείες και φιλοσοφίες. Ο χριστιανισμός την υποκατέστησε με την έννοια της τριάδας, την οποία θα μπορούσε να γνωρίζει. Την τετράδα όμως; Ποιος σε μια οικογένεια της μεσαίας τάξης θα μιλούσε για την Αγία Τετράδα; Είναι μια ιδέα που διαδόθηκε πολύ ανάμεσα στους ανθρώπους που μελετούσαν τη φιλοσοφία του Ερμητισμού στο Μεσαίωνα, αλλά εξαφανίστηκε το 18ο αιώνα, για να αποξεχαστεί τελείως. Που τη βρήκε το παιδάκι;

Το ίδιο ερώτημα μπορούμε να θέσουμε και για το φίδι με τα κέρατα. Στο 2ο όνειρο το θέμα δεν είναι χριστιανικό και ανατρέπει τις καθιερωμένες αξίες – ειδωλολατρικοί χοροί για παράδειγμα, που χορεύονται από ανθρώπους στον παράδεισο. Που βρήκε το παιδί μια τόσο επαναστατική ιδέα, αντάξια της μεγαλοφυϊας ενός Νίτσε;

Ποια είναι η αντισταθμιστική δύναμη αυτών των ονείρων που η μικρούλα θεώρησε τόσο σπουδαία, ώστε να τα προσφέρει στον πατέρα της σαν χριστουγ/κο δώρο; Πρόκειται για όνειρα που περιέχουν εικόνες ομαδικότητας, ανάλογες κατά κάποιο τρόπο με τα δόγματα που διδάσκονται στους νέους άντρες, στις πρωτόγονες φυλές την ώρα της μύησής τους.

Στο χριστιανικό πολιτισμό προσφέρουμε ανάλογη διδασκαλία κατά την εφηβεία. Αλλά οι περισσότεροι από μας δεν ξανασκεφτόμαστε αυτά τα πράγματα, παρά μόνο στα γηρατειά μας, όταν πια βρισκόμαστε κοντά στο θάνατο.

Το κοριτσάκι λοιπόν την ίδια στιγμή, βρισκότανε και στις δύο αυτές καταστάσεις. Πλησίαζε να μπει στην εφηβεία, και, ταυτόχρονα, πλησίαζε στο τέλος της ζωής της. Τίποτε σχεδόν στον συμβολισμό των ονείρων της δε φανερώνει το ξεκίνημα μιας φυσιολογικής έφηβης ζωής, αλλά υπάρχουν, αντίθετα, πολλές νύξεις γύρω από τη φθορά και την αποκατάσταση.

Όταν τα διάβασα είχα στ’ αλήθεια το συνταρακτικό συναίσθημα ότι ήσαν προάγγελοι μιας επικείμενης καταστροφής. Κι αυτό, απ’ την εντελώς ατομική φύση της αντιστάθμισης που έβγαζα από το συμβολισμό τους. Τούτη η αντιστάθμιση ήταν αντίθετη σ’ οτιδήποτε θα περίμενε κανείς να βρει μέσα στη συνείδηση μιας παιδούλας σ’ αυτή την ηλικία.

Τα όνειρα μας αποκαλύπτουν μια καινούρια και αρκετά τρομακτική πλευρά της ζωής και του θανάτου. Εικόνες αυτού του είδους θα περίμενε κανείς να βρει σ’ ένα ηλικιωμένο άτομο που κοιτάζει προς τα πίσω, κι όχι σ’ ένα παιδί που φυσιολογικά κοιτάζει εμπρός.

Τα όνειρα εκείνα ήσαν μια προετοιμασία θανάτου, που εκφραζόταν μες από σύντομες ιστορίες, ανάλογες με τα παραμύθια που αποτελούν μέρος της μύησης του πρωτόγονου. Γεγονότα που επρόκειτο να ρθουν φαίνεται πως έριχναν κιόλας τη σκιά τους πάνω στο κοριτσάκι, προκαλώντας σκέψεις που, ενώ βρισκόταν κοιμισμένες, συνοδεύουν ή περιγράφουν το πλησίασμα ενός μοιραίου τέλους. Μ’ όλο που η ιδιότυπη μορφή με την οποία εκφράζονται είναι λίγο πολύ προσωπική, το γενικό τους σχήμα είναι συλλογικό.

Εννοείται ότι αν ταυτίζουμε την ψυχή με τη συνείδηση, μπορούμε άνετα να καταλάβουμε τη λαθεμένη ιδέα ότι ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο με άδεια ψυχή, κι ότι, αργότερα, η ψυχή του δεν περιέχει μέσα της τίποτε περισσότερο, παρά όσα διδάχτηκε στην ατομική εμπειρία. Τα ζώα διαθέτουν περιορισμένη συνείδηση, αλλά πολλές από τις αντιδράσεις τους και τις παρορμήσεις τους δηλώνουν την ύπαρξη ψυχής. Οι πρωτόγονοι κάνουν κι αυτοί πολλά πράγματα, που η σημασία τους τους είναι άγνωστη.

… τέτοιες εμπειρίες αποδείχνουν ότι, οι αρχέτυπες δομές δεν αποτελούν μορφές στατικές. Είναι δυναμικά στοιχεία που εκδηλώνονται με παρορμήσεις, το ίδιο αυθόρμητα όπως και τα ένστικτα. Μερικά όνειρα, ορισμένα οράματα ή σκέψεις, μπορούν να εμφανιστούν ξαφνικά, κι όσο σχολαστική κι αν είναι η διερεύνηση, δεν αποκαλύπτει την πηγή της προέλευσής τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει πηγή προέλευσης. Μα είναι τόσο μακρινή, τόσο σκοτεινή, που δεν μπορούμε να τη διακρίνουμε. Τη στιγμή του ονείρου, ένα τέτοιο γεγονός μπορεί να ανήκει ακόμη στο μελλοντικό χώρο. Αλλά, όπως ακριβώς οι συνειδητές μας σκέψεις, έτσι και το ασυνείδητο και τα όνειρά του μπορούν να αναφέρονται στο μέλλον και τις πιθανότητές του.

… όσο μπορούμε να κρίνουμε απ’ τα όνειρα, οι λειτουργίες του ασυνειδήτου σ’ αυτή την περίπτωση είναι ενστικτώδεις. Τούτη η διάκριση είναι σημαντική. Η λογική ανάλυση είναι προνόμιο της συνείδησης. Με τη λογική ανάλυση προβαίνουμε σε μια επιλογή, σύμφωνη με τη λογική μας και τις γνώσεις μας. Το ασυνείδητο, αντίθετα, φαίνεται να κατευθύνεται κυρίως από τις τάσεις των ενστίκτων που αντιπροσωπεύονται από αντίστοιχες μορφές σκέψης – δηλαδή αρχέτυπα.

Ο γιατρός σχολιάζοντας μια ασθένεια θα πει «μόλυνση», «πυρετός» κλπ. Το όνειρο είναι πιο ποιητικό. Παρομοιάζει το άρρωστο σώμα με σπίτι και τον πυρετό με φωτιά που αφανίζει. … το ασυνείδητο άδραξε διαισθητικά κάτι, του οποίου η φύση είναι άγνωστη λίγο πολύ και το εξανάγκασε να λειτουργήσει σαν αρχέτυπο. Αυτό υποδηλώνει ότι, το αρχετυπικό πνεύμα υποκατέστησε τη συνειδητή σκέψη και τους συλλογισμούς της, για να επιφορτισθεί με το έργο της πρόγνωσης.  

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου