Τρίτη 12 Ιουνίου 2012

Η σιωπή των βιβλίων

Λίγα αποσπάσματα από το βιβλίο του George Steiner, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, ένα βιβλίο με λίγες σελίδες και άπειρα νοήματα στη συμπυκνωμένη γραφή του.

Η πασίγνωστη ασχήμια του Σωκράτη, η απίστευτη αντοχή του στον αγώνα ή στις οινοποσίες, η κινησιολογική ρητορική του και η διαχείριση του χρόνου ανάπαυσης, η εναλλαγή των περιπάτων και των παύσεων που γεννούν τα ερωτήματα και τους συλλογισμούς του, όλα αυτά φέρουν τον ερχομό του επιχειρήματος και του νοήματος.

Το σαγηνευτικό χάρισμα, με το οποίο κρατά υπό την κυριαρχία τους μαθητές του, η αποπροσανατολιστική επιμονή του να αποκαλύπτει το απόθεμα της ανθρώπινης αλαζονείας και τη ροπή του ανθρώπου  προς το ψέμα - κάτι που κάνει έξαλλους τους συκοφάντες του - οφείλονται αποκλειστικά σε ένα σύνολο εκφραστικών και φωνητικών μέσων καθώς και σε εκκεντρικές διαδικασίες.

Το γραπτό κείμενο [...] ενώνει τον συγγραφέα με τον αναγνώστη του μέσω της υπόσχεσης ενός νοήματος. Κατ' ουσίαν, ο γραπτός λόγος υπόκειται σε κανόνες.

Η προσφυγή στη γραφή τρώει σαν σαράκι τη δύναμη της μνήμης. Ό,τι έχει γραφτεί, ό,τι έχει αποθηκευτεί με αυτόν τον τρόπο - όπως στον σκληρό δίσκο του υπολογιστή μας - δεν χρειάζεται πλέον να το εμπιστευόμαστε στη μνήμη. Προφορική παράδοση είναι η επαναφορά της ανάμνησης, ένα κείμενο ή ένας πολιτισμός του βιβλίου εξουσιοδοτεί (πάλι αυτός ο μυστήριος όρος) όλες τις μορφές της λήθης. Η διάκριση αγγίζει την ίδια την καρδιά της ανθρώπινης ταυτότητας και της civilitas. Όπου η μνήμη είναι δυναμική, όπου χρησιμεύει ώς όργανο ψυχολογικής και καθολικής μεταλαμπάδευσης, η κληρονομιά μεταμορφώνεται σε παρόν. Η μεταλαμπάδευση θεμελιωδών μυθολογιών, ιερών κειμένων μέσα από τους αιώνες, η δυνατότητα ενός βάρδου ή ενός ραψωδού να αφηγηθεί εκτεταμένες επικές εξιστορήσεις δίχως την παραμικρή γραπτή υποστήριξη, όλα αυτά πιστοποιούν το δυναμικό της μνήμης και από πλευράς του εκτελεστή και από πλευράς του ακροατή. Να "αποστηθίζει κανείς από καρδιάς" - πόσες πληροφορίες εσωκλείονται σ' αυτή την έκφραση! - προϋποθέτει να κάνει κτήμα του κάτι, να κυριευτεί από το συγκεκριμένο περιεχόμενο της γνώσης. Τούτο σημαίνει πως εξουσιοδοτούμε το μύθο, την προσευχή, το ποίημα να έρθει να μπολιάσει και να ανθίσει μέσα μας εμπλουτίζοντας και τροποποιώντας το ίδιο μας το εσωτερικό τοπίο, όπως κάθε εφόρμηση μέσα από τη ζωή μετατρέπει, με τη σειρά της, και εμπλουτίζει την ύπαρξή μας. Για την αρχαία φιλοσοφία και αισθητική, μητέρα των Μουσών ήταν η μνήμη.



Με την υπερίσχυση του γραπτού λόγου, και καθώς τα βιβλία διευκόλυναν λίγο τα πράγματα, η μεγάλη μνημονική τέχνη πέρασε στη λήθη. Η μοντέρνα εκπαίδευση μοιάζει όλο και περισσότερο με θεσμοθετημένη αμνησία. Αφήνει κενό το μυαλό του παιδιού από κάθε βιωμένη αναφορά. Αντικαθιστά την αποστήθιση (που έχει να κάνει με την καρδιά) με ένα μεταβατικό καλειδοσκόπιο εφήμερων πάντοτε γνώσεων. Περιορίζει το χρόνο στη στιγμή και ενσταλάζει, ακόμη και στα όνειρα, αυτό το μάγμα ομοιογένειας και οκνηρίας. Ό,τι δεν μαθαίνουμε και δεν το αποστηθίζουμε, στα όρια πάντοτε των σχετικών δυνατοτήτων μας, μπορούμε να πούμε ότι δεν το αγαπάμε αληθινά. Αποστηθίζω σημαίνει διατηρώ στενή και ενεργητική σχέση με την ίδια τη βάση της ουσίας. Τα βιβλία επικυρώνουν τη σφραγίδα του αγαθού.



Η συσσώρευση, ίδιον των μεγάλων ιδιωτικών βιβλιοθηκών, έχει μετατραπεί σε πάθος ενός μικρού αριθμού μαικήνων. Οι ζωτικοί χώροι έχουν συρρικνωθεί (σήμερα η ραφιέρα των δίσκων και η στοίβα με τα σι ντι ή τις κασσέτες ετοιμάζονται να αντικαταστήσουν την εταζέρα των βιβλίων, ιδίως στους νέους). Η σιωπή έχει μετατραπεί σε πολυτέλεια. Και μόνον οι πλουσιότεροι είναι σε θέση να ελπίζουν πως θα διαφύγουν την επιδρομή του τεχνολογικού χαλασμού. ... ο χρόνος επιταχύνθηκε εκπληκτικά, όπως το είχαν διαπιστώσει, από τους πρώτους, ο Χέγκελ και ο Κίρκεγκωρ. Οι αληθινές περίοδοι επιτρεπτού χρόνου, από τις οποίες εξαρτάται κάθε σοβαρή, σιωπηλή και υπεύθυνη ανάγνωση, έχουν μετατραπεί σε αποκλειστικότητα των πανεπιστημιακών και των ερευνητών.



Καμία χώρα δεν τίμησε όπως η Γερμανία, ούτε υποστήριξε με τέτοια δύναμη την πνευματική ζωή, την παραγωγή των βιβλίων, τη μελέτη τους, τη μελέτη των αρχαίων γλωσσών και της φιλολογίας. Καμία στιγμή οι δυνάμεις των λογίων ή της ανθρώπινης ευαισθησίας δεν παρεμπόδισαν το θρίαμβο της βαρβαρότητας. Η εκπαίδευση υψηλού επιπέδου συνεχίστηκε στις μέρες του Ράιχ, στη φιλολογία, την αρχαία και μεσαιωνική Ιστορία, την Ιστορία τέχνης, τη μουσικολογία.  ... Η ουσία της ιστορίας αυτής της ευτυχούς σύμπτωσης ανάμεσα στην πιο συστηματοποιημένη απανθρωπιά και μια μορφή συμπάθειας ή αδιαφορίας μένει προς διευκρίνιση. Τα πράγματα ξεπερνούν κατά πολύ το συγκεκριμένο περιβάλλον της ναζιστικής Γερμανίας. Το κατεχόμενο Παρίσι υπήρξε επίσης μάρτυρας μιας παραγωγής βιβλίων και θεατρικών έργων, παραγωγή που αριθμεί τα σημαντικότερα κείμενα της νεότερης γαλλικής λογοτεχνίας. ... Σκάνδαλο δεν είναι μονάχα αυτή η συνύπαρξη. Οι λογοτεχνικές και φιλοσοφικές ιδιοφυϊες φλέρταραν με τη σκοτεινή όψη του ανθρώπου, ακούγοντάς την και υποστηρίζοντάς την. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε το μεγαλείο του έργου του Πάουντ, του Κλωντέλ, του Σελίν από τις αποτρόπαιες πολιτικές τους τάσεις. Η πολύπλοκη σχέση του Χάιντεγκερ με το ναζισμό, αλλά και η πονηρή σιωπή του μετά το 1945, μας αφήνουν εμβρόντητους. Όπως ακριβώς και η έμπρακτη υποστήριξη του Σαρτρ στον σοβιετικό κομμουνισμό, καιρό αφότου είχαν αποκαλυφθεί οι αγριότητες που ασκούνταν στους συγγραφείς στα στρατόπεδα, στους διανοούμενους της μαοϊκής Κίνας ή της Κούβας.



Ο διανοούμενος, ο πανεπιστημιακός ερευνητής, ο βιβλιοφάγος δεν εκπαιδεύονται στην ανδρεία.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου