Εισαγωγή Κοινωνιολογία

Αναφέρονται παρακάτω λίγα αποσπάσματα από το βιβλίο της Ι. Ζέγκερ "Εισαγωγη στην Κοινωνιολογία" (Εκδ: Μπουκουμάνη) με πρόθεση να υποκινήσουν τον αναγνώστη να μελετήσει το εξαιρετικό αυτό βιβλίο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα σχόλια της Ζέγκερ τα οποία λειτουργούν με υπαινικτικό αλλά σαφή και καυστικό τρόπο.
-----------------------------------------------------------

Κόμτε: οι ιδέες πρέπει να στηρίζονται σε κοινωνικούς θεσμούς για να μπορέσουν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά μέσα στην κοινωνία. […] Στην κοινωνιολογία του, οι διάσπαρτες ιδέες και έννοιες 22 αιώνων από την εποχή του Πλάτωνα έχουν συγκεντρωθεί και συστηματοποιηθεί.

Κιουτελέ: μπορούμε να βρούμε κανονικότητες ή νόμους στα κοινωνικά φαινόμενα, ακόμα και σε κείνα που συνήθως φαίνονται σαν εκφράσεις της ανθρώπινης «ελεύθερης βούλησης». […] Αν κάποιος σκοπεύει ένα στόχο, σύμφωνα με τους νόμους των πιθανοτήτων, περισσότερες σφαίρες θα χτυπήσουν κοντά στο κέντρο παρά στους εξωτερικούς κύκλους. Το ίδιο ισχύει και για τους ανθρώπους. Η «φύση» προσπαθεί να δημιουργήσει ανθρώπους ενός ορισμένου ύψους. […] Τώρα όμως δεν είναι η «φύση» που σκοπεύει σ’ έναν ορισμένο μέσο τύπο, αλλά η «κοινωνία».

Μαρξ: η ζωντανή κοινωνιολογική παράδοση χρωστάει δύο αφετηριακά σημεία στον Μαρξ. Δύο θεμελιακά ερωτήματα που θα προβάλουν αδιάκοπα κάτω από τις πιο διαφορετικές συνθήκες: ποια είναι η επιρροή των οικονομοτεχνικών παραγόντων πάνω στους διάφορους κοινωνικούς παράγοντες και αντίστροφα; Ποιος είναι ο ρόλος της κοινωνικής σύγκρουσης μέσα στην κοινωνία; […] Στα τελευταία του γραφτά ο Μαρξ παραδέχεται, αν και όχι πάντα πολύ ξεκάθαρα, πως οι μορφές της παραγωγής δεν είναι η μόνη και αποκλειστική αιτία όλων των διαρθρωμένων κοινωνικών συνθηκών, αλλά πώς και πολιτικοί παράγοντες κι ακόμη επιστήμη, η θρησκεία ή η ιδεολογία, μπορούν να αντεπιδράσουν πάνω στις οικονομικές συνθήκες.

Όταν ο μελετητής εξετάζει τις «λειτουργικές σχέσεις», θα προσπαθήσει να διευκρινίσει δύο πράγματα: πρώτο, αν μια τέτοια σχέση υπάρχει ανάμεσα σε δυο σειρές φαινομένων και πόσο δυνατή είναι αυτή η σχέση.

Μοντεσκιέ: οι λαοί των θερμών χωρών είναι δυναμικοί σαν νέοι… στις ψυχρές χώρες η δυνατότητα απόλαυσης των ηδονών θα είναι μικρή, στις θερμές χώρες θα είναι υπερβολικά μεγάλη… στις βόρειες ζώνες βρίσκουμε λαούς με λίγα ελαττώματα, αρκετές αρετές, πολλή εντιμότητα και ανοιχτό μυαλό. Πλησιάζοντας στις χώρες του Νότου έχουμε την εντύπωση ότι απομακρυνόμαστε από την ίδια την ηθική. Τα ζωηρότερα πάθη αυξάνουν το έγκλημα, καθένας προσπαθεί να κερδίσει σε βάρος του άλλου όλα τα πλεονεκτήματα που ευνοούν αυτά τα πάθη.

Η επιστήμη είναι δυνατή μόνο αν προϋποθέσουμε την ατέλεια και την ευθραυστότητα της σημερινής μας γνώσης και της σφαλερότητα των πεποιθήσεών μας. Σαν άνθρωποι όμως ψάχνουμε μια απόλυτή αλήθεια γιατί δίχως αυτή η ζωή μοιάζει υπερβολικά δύσκολη.

Weber: όταν ο προτεσταντισμός έδωσε νέο ορισμό του προορισμού του ανθρώπου πάνω στη γη διδάσκοντας την πιστή εκτέλεση των καθημερινών καθηκόντων του σα μορφή θρησκευτικής λατρείας, ευνόησε την ανάπτυξη εθίμων και αξιών που, με τη σειρά τους, ευνόησαν τον οικονομικό ορθολογισμό. […] έτσι οι οικονομίες και ο σχηματισμός κεφαλαίου από προσωπικές οικονομίες γίνονται αρετή […] 30 χρόνια αργότερα ο Μέρτον έδειξε διεξοδικά πως η ίδια ηθική δεν ευνόησε αποφασιστικά μόνο το πνεύμα του πρώιμου καπιταλισμού, αλλά και το πνεύμα της εμπειρικής επιστημονικής έρευνας.

Σύμφωνα με τον Παρέτο η κοινωνία είναι ένα σύστημα από αλληλοεξαρτώμενα μέρη, και κάθε αλλαγή σ’ ένα οποιοδήποτε μέρος επηρεάζει τα άλλα μέρη και το σύνολο.

Emile Durkheim: “το όλο είναι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του». Χαρακτήρισε αυτό το «περισσότερο» σα «συλλογική συνείδηση», σα μια «ηθική δύναμη» που δεν μπορούσε να τη δει κανείς αλλά μόνο να την παρατηρήσει μέσα από τα αποτελέσματά της, και που ήταν όμοια πραγματική και προσιτή στην επιστημονική μελέτη όσο και τα άλλα γεγονότα.

Cooley: αυτό σημαίνει πως ο άνθρωπος μέσα στη διαδικασία όπου γίνεται άτομο δεν έχει άλλο τρόπο να δει τον εαυτό του, παρά μόνο με τα μάτια των άλλων που τον περιστοιχίζουν. Οι αντιδράσεις τους στη συμπεριφορά του αντανακλούν την «εικόνα του εγώ» του.

Έτσι και οι τέσσερις διανοητές που ανακάλυψαν, καθένας ξεχωριστά, την κοινωνικοποίηση, ο Durkheim, o Freud, ο Cooley, και ο Mead έχουν κάτι κοινό: διακρίνουν μια διαδικασία, μια αργή εξέλιξη της προσωπικότητας με την αλληλεπίδραση ενός δοσμένου στοιχείου και ενός άλλου που επενεργεί πάνω σ’ αυτό από τα έξω, που γίνεται με τη σειρά του μέρος της προσωπικότητας, εκτίθεται σε παραπέρα επιδράσεις και ούτω καθεξής. Αυτές οι απόψεις για τη δημιουργία της προσωπικότητας – που δεν είναι μια απλή ανάπτυξη ενός όντος, που από την ώρα της σύλληψής του υπάρχει ήδη ολοκληρωμένο – ήταν κάτι καινούριο. […] Ωστόσο ο Durkheim παραδέχτηκε πως η κοινωνία ελέγχει το άτομο.

Η έννοια του πολιτισμού είναι απ’ τις πιο χρησιμοποιημένες αλλά και λιγότερο σαφώς καθορισμένες έννοιες στις κοινωνικές επιστήμες. […] Tylor (πρώτος ορισμός): «σύνολο που περιλαμβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, τα ήθη, το δίκαιο, τα έθιμα και όλες τις άλλες ικανότητες και συνήθειες που απέκτησε ο άνθρωπος σα μέλος της κοινωνίας.» […] τι δε σημαίνει ο όρος «πολιτισμός» στην κοινωνιολογία: όχι μόνο την τέχνη, τα μουσεία, τα θέατρα και τα μνημεία, όχι μια καλή γενική παιδεία και μια φροντισμένη εμφάνιση, όχι ανεβασμένη κοινή ηθική, όχι μια περίοδο ιδιαίτερα υψηλής δημιουργικότητας. Ο «πολιτισμός» είναι κάτι πολύ περισσότερο γενικό, δηλαδή όλες οι συλλογικές παραστάσεις, τα αισθήματα, τα σύμβολα, η γνώση – αυτού που είναι κι αυτού που θα ‘πρεπε να είναι – και που τα μοιράζεται μια ανθρώπινη κοινότητα και τα μεταβιβάζει κοινωνικά κι όχι γενετικά, μαζί με τις συμβολικές τους εκφράσεις στην πράξη και στο πράγμα. Είναι η θρεπτική ουσία μέσα στην οποία αναπτύσσονται οι κοινωνικές σχέσεις κι είναι ακόμα το καλούπι που τους δίνει τη μορφή τους. Είναι το απόσταγμα, το αφηρημένο κατάλοιπο των αδιάκοπα επαναλαμβανόμενων κοινωνικών σχέσεων ανάμεσα σε άτομα. Μπορεί να παρατηρηθεί στους κανόνες που έχουν αποκρυσταλλωθεί σαν ισχυρά, συμπαγή και γνωστά σε όλους έθιμα και παραδοσιακές αντιλήψεις στη διάρκεια της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

Ομάδες: η συμμετοχή του ατόμου σε μια ομάδα του επιβάλλει να μάθει να παίζει το ρόλο του σύμφωνα με τους κανόνες που ακολουθούν και τα άλλα μέλη της ομάδας, έτσι που η αλληεπίδραση τους να διευθετηθεί στη βάση της λογικής. […] στη βάση αυτών των κοινών ιδεών, τα μέλη μπορούν να πουν προκαταβολικά πώς πρόκειται να εξελιχθούν οι σχέσεις τους με άλλα μέλη της ομάδας. […] το άτομο λοιπόν μαθαίνει τον πολιτισμό της κοινωνίας του συμμετέχοντας σε ολοένα και περισσότερες διαφορετικές ομάδες. […] Η ομάδα επιβεβαιώνει την ύπαρξη της όταν εναντιώνεται σε κάτι άλλο. […] Η συμμετοχή σε ομάδες ή οι κοινωνικές θέσεις που μας επιβάλλονται με τη βία, αλλά που δε θα κρατήσουν για όλη τη ζωή μας, παρατηρούνται συχνότερα στις σύγχρονες κοινωνίες. […] οι θέσεις που έχουν αποδοθεί, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα θέσεις: οι προτιμήσεις για πολιτικά κόμματα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι προκαταλήψεις, οι κοινωνικές επιδιώξεις ή η εκλογή συζύγου επηρεάζονται ακόμα σ’ έναν υπολογίσιμο, αν και όχι σταθερό, βαθμό από τα αφετηριακά μας σημεία – συνήθως πολύ περισσότερο απ’ όσο βλεπουμε οι ίδιοι ή απ’ όσο είμαστε διατεθειμένοι να παραδεχτούμε.

Το αν μπορούν να συνυπάρξουν μερικοί άνθρωποι εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο οι άνθρωποι αυτοί έχουν ένα κοινό «σύστημα αξιών – νοημάτων – κανόνων» και δουλεύουν όλοι μαζί για τη διατήρησή του, θεληματικά ή κάτω από εξαναγκασμό, σύμφωνα με κάποιους κανόνες. … αν έχουν ένα τέτοιο σύστημα, αποτελούν μια οργανωμένη ομάδα, ένα κοινωνικό σύστημα. Αν όμως αρκετοί ή πολλοί άνθρωποι αλληλενεργούν κοινωνικά αλλά δεν έχουν κοινό ένα τέτοιο σύστημα, αν δηλαδή αλληλενεργούν «αναρχικά», τότε αντιπροσωπεύουν ένα κοινωνικό σωρό […] αποτελούν κοινωνικά μόνο μια πλειονότητα, δεν είναι ομάδα, ούτε καν άθροισμα.

Ωστόσο επειδή η ήπειρος εποικίστηκε από Άγγλους, ασκήθηκε πάνω στις φυλές μια πολύ ισχυρή εξωτερική πίεση που τις ανάγκασε ν’ αλλάξουν ή να χαθούν, και τώρα αυτό το κυρίαρχο δυναμικό δεν μπορεί να αγνοηθεί. Μπορεί κανείς να πει ακόμα ότι σε κοινωνικά μικροσυστήματα, όπως η οικογένεια, οι συγκρούσεις γίνονται με τέτοιο τρόπο ώστε η οικογένεια να διατηρείται και πως άρα εδώ ταιριάζει περισσότερο το πρότυπο της ισορροπίας παρά το πρότυπο της σύγκρουσης.

Κάθε δευτερόλεπτο μεγαλώνουμε, αλλάζουμε φυσικά και πνευματικά και πρέπει για τούτο ν’ αλάξουμε και την εκτέλεση του ρόλου μας. Σε κάθε κοινωνική μας συνάντηση με άλλους ανθρώπους τους επηρεάζουμε και μας επηρεάζουν, η μικρή μας ομάδα αλλάζει: και οι μεν και οι δε έχουμε διαφορετικές προσδοκίες σχετικά με την επόμενη μας συνάντηση απ ό,τι είχαμε στην προηγούμενη. Μέσα από χιλιάδες τέτοιες μικροσκοπικές αλλαγές οι μεγαλύτερες ομάδες που περιέχουν τις μικρότερες αλλάζουν κι αυτές με τη σειρά τους. Δεν μπορούμε όμως να μιλάμε για αλλαγή στη μεγαλύτερη ομάδα παρά μόνο όταν η βασική δομή αυτής της ομάδας αλλάξει.

Σ. 174: σαν Τρίτη μορφή της κοινωνικής σύγκρουσης – μετά τη σύγκρουση των ρόλων ανάμεσα σε άτομα και τη σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα σε ομάδες – μπορούμε να αναφέρουμε τις συγκρούσεις ανάμεσα στις πολιτιστικά νομιμοποιημένες προσδοκίες και την πραγματική εμπειρία. Οι πολιτιστικά νομιμοποιημένες προσδοκίες βασίζονται σε λιγότερο ή περισσότερο επίσημες υποσχέσεις του κράτους ή ενός οργανισμού ή μια θρησκευτικής κοινότητας ή μιας θεατρικής εταιρείας.

Βέβαια δεν μπορούμε να πούμε πως κάθε τεχνολογική εφεύρεση περνάει μέσα στο πεδίο της γνώσης μας – οι περισσότερες πεθαίνουν μαζί με τους εφευρέτες τους ή απορρίπτονται απ’ αυτούς. Κι αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στις σύγχρονες εκφράσεις της ζωγραφικής, της γλυπτικής. Άλλες πολιτιστικές εφευρέσεις θεσμοποιούνται κι έτσι διαρκούν, όπως π.χ. ο χριστιανισμός, η επιστημονική πειραματική έρευνα, η κοινοβουλευτική δημοκρατία, το θέατρο, η μόδα που επιβάλλει διαφορετικά η ίδια ρούχα για άντρες και γυναίκες…

Η ανυπολόγιστη επιρροή του πειραματιστή στο πείραμα. Ο Παυλόφ είχε συνειδητοποιήσει πως τα πειραματόζωα του ανέπτυσσαν ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς με τους επιστήμονές τους και πως η συμπεριφορά τους επηρεαζόταν από τις προσδοκίες αυτών των επιστημόνων.

Σ. 197: Η γνώμη του Ντυρκάιμ ότι η αναρχία είναι οδυνηρή για το άτομο, επιβεβαιώθηκε και από τους αμερικάνους ψυχίατρους. Έτσι ο Ν. δε συνέστησε μεγαλύτερη ελευθερία για την ατομική επιδίωξη της ευτυχίας για να γιατρέψει τις σημερινές αρρώστειες, που τις απαρχές τους έζησε για να δει, γιατί οι απεριόριστες επιθυμίες δεν θα μπορούσαν ποτέ να ικανοποιηθούν και το μόνο που θα κατάφερναν θα ήταν να μεγαλώσουν τη δυστυχία.

Σ. 200: Α. Φρόυντ: οι νέοι άνθρωποι σήμερα δεν ενδιαφέρονται για τον αγώνα του ανθρώπου ενάντια στον εαυτό του αλά για τον αγώνα του ενάντια στην κοινωνία. Βλέπουν πως η ψυχανάλυση μπορεί να μας οδηγήσει σε μια προσαρμογή στην κοινωνία. Αυτό όμως είναι το τελευταίο πράγμα που μπορεί να συμβεί.

Σ. 268: Αν πάρουμε μια χούφτα δαμάσκηνα από ένα καλάθι και τα βρούμε όλα σκουληκιασμένα, έχουμε οπωσδήποτε λόγο να πιστέψουμε πως αυτό το καλάθι θα ήταν κακή αγορά. Όταν όμως κρίνουμε τα αντίστοιχα έθνη σύμφωνα με την εμπειρία μας από τους ιταλούς σερβιτόρους, τους γάλλους τελωνειακούς και τους ιάπωνες φοιτητές τότε πηδάμε σε αμφίβολα συμπεράσματα γιατί τα δείγματα που εξετάζουμε δεν αποτελούν τυχαία εκλογή Ιταλών, Γάλλων από στατιστική άποψη, και ουσιαστικά ούτε καν επαγγελματικές ομάδες αυτών των πληθυσμών.