(επιλογές από το βιβλίο Ηθική του Ευάγγελου Παπανούτσου εκδ. Δωδώνη)
Είναι από καιρό που παρατήρησα ότι από τα μικρά μου χρόνια δέχτηκα πλήθος ψεύτικες γνώμες για αληθινές και ότι κάθε τι που από τότε στήριξα απάνω σε αρχές τόσο λίγο ασφαλείς, δε θα μπορούσε να ναι παρά αμφίβολο και αβέβαιο. .. ν απαλλαγώ από όλες τις γνώμες που ως τότε είχα δεχτεί και πιστέψει, και να ξαναρχίσω όλα από τα θεμέλια, αν ήθελα να χτίσω κάτι στέρεο και σταθερό στις επιστήμες.
Επειδή η πείρα με είχε διδάξει ότι όλα τα πράγματα που συμβαίνουν στην κοινή ζωή, είναι μάταια και ασήμαντα… επήρα την απόφαση να αναζητήσω αν υπάρχει κάποιο πράγμα που να είναι αληθινό αγαθό.. αγαθό που η απόκτησή του σαν καρπό θα μου ‘φερνε τη διαρκή, για την αιωνιότητα, απόλαυση της υπέρτατης ευτυχίας. … αλλά το θέλγητρο που ασκούν αυτού του είδους οι απολαβές, είναι άπειρ’ ανώτερο από τα πραγματικά αγαθά που προσφέρουν. Και οι χαρές που δίνουν ακόμη κι όταν δεν τις ακολουθεί η θλίψη και η μεταμέλεια, είναι εφήμερες χαρές που κρέμονται από περιστάσεις εξωτερικές.
Έτσι κι ο άρρωστος που υποφέρει από θανάσιμη αρρώστια και προβλέπει ένα βέβαιο θάνατο αν δεν μεταχειριστεί ένα φάρμακο, αναγκάζεται να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του για να το αναζητήσει, όσο αβέβαιο κι αν είναι, αφού σ’ αυτό το φάρμακο στηρίζονται όλες του ελπίδες. Αλλά και μόνη η διάθεση ν αναζητήσουμε, να κυνηγήσουμε το υπέρτατο αγαθό, μας κάνει να δοκιμάζομαι προκαταβολικά τη σωτήρια αποτελεσματικότητά της.
Ο Σπινόζα αναζητεί ένα κανόνα ζωής που μέσα στη θανάσιμη αγωνία του τον βλέπει σαν μόνη διέξοδο, σα φάρμακο που και μονάχα η αναζήτησή του δίνε ελπίδες και παρηγοριά. … Στον Σ ξαναζεί κάτι από την οραματική φύση του Πλάτωνα καθώς και κάτι από την εκστατική ψυχή του Πλωτίνου με τη διονυσιακή, την ασιατική νοσταλγία της να επιστρέψει στην πηγή του Παντός, στο Θεό για να ενωθεί μαζί του.
Για τον Σ υπάρχουν 3 είδη γνώσης:
Η ένωση αυτή με τη γνώση βέβαια συντελείται, όχι όμως με την έλλογη, αλλά με τη γνώση του τρίτου είδους την ενορατική.
Αφού λοιπόν όλα κατ’ ανάγκη απορρέουν από τη θεία φύση, τίποτα δεν μπορεί να είναι στον κόσμο τυχαίο. Στη γνώση αυτής της καθολικής αναγκαιότητας ο Σ δίνει ύψιστη σημασία. Η άγνοια και η παραγνώρισή της γεννούν τις πλάνες και τις ηθικές παρεκτροπές που κάνουν τον άνθρωπο δυστυχή. … και η γνώση αυτή αποκτάται όταν οδηγηθεί και ασκηθεί ο νους να συλλαμβάνει και να εννοεί το κάθε τι μέσα στην και μές από την αναγκαία σχέση του προς τον αρχικό και έσχατο λόγο (αιτία) του σύμπαντος, προς τη θεία φύση. Αυτή και μόνη είναι η αληθινή γνώση, εκείνη που μας δίνει σαφείς και τέλειες, εύστοχες ιδέες των πραγμάτων, αντίθετα προς την παραγνώριση αυτής της αλήθειας, που έχει σαν αποτελέσμα να σχηματίζομαι για τα πράγματα ιδέες συγκεχυμένες και λειψές.
Ο άντρας ο δυνατός στην ψυχή τούτο πάντα έχει στο νου του, ότι όλα απορρέουν από την αναγκαιότητα της θείας φύσης και επομένως ότι, όταν θεωρεί κάτι τι στενόχωρο και κακό, καθώς και όταν κάτι τι του φαίνεται ανόσιο, φριχτό, άδικο και αισχρό, αυτό προέρχεται από την άτακτη, λειψή και συγκεχυμένη αντίληψη που έχει των πραγμάτων… απομακρύνει τα εμπόδια της αληθινής γνώσης: το μίσος, η οργή, ο φθόνος, ο χλευασμός, η υπερηφάνεια και τα παρόμοια.
Τη γνώση τη λέγει δύναμη.
Η ψυχή μας ενεργεί μόνον ενόσω και καθόσον έχει τέλειες ιδέες, και πάσχει ενόσω και καθόσον οι ιδέες της είναι ατελείς. … αγαθό είναι ό,τι με την τελειοποίηση του Λόγου, με την καθοδήγηση και άσκησή του να συλλαμβάνει και να εννοεί τα κατά μέρος πράγματα προάγει τη γνώση. Και κακό ό,τι εμποδίζει τη γνώση, μας αφήνει να έχομαι άστοχες και ατελείς ιδέες.
Βρίσκουμε στον Ολλανδό φιλόσοφο τη σωκρατική αντίληψη για τη στενή σχέση ανάμεσα στο αγαθό και το ωφέλιμο, στο επιζήμιο και το κακό.
Εξήγηση ανωμαλιών του θυμικού: εκθέτει και αποδείχνει με ποιον τρόπο ο άνθρωπος υποδουλώνεται στα πάθη και χάνει την αυτοκυριαρχία, καθώς και με ποιον τρόπο πάλι μπορεί να λυτρωθεί από τα πάθη ώστε να αποκτήσει την αληθινή ελευθερία και την ευδαιμονία.
Ατελείς ιδέες όταν τα πράγματα συλλαμβάνονται σύμφωνα με τη συνηθισμένη αλληλουχία που που παρουσιάζονται, δηλ. κατά τις τυχαίες και συμπτωματικές σχέσεις τους. Αντίθετα, αποκτούμε σαφή και άρτια γνώση, όταν με τη θεώρηση ταυτόχρονα πολλών πραγμάτων κατανοούμε τις ουσιαστικές ομοιότητες, διαφορές και αντιθέσεις τους, όταν δηλ εννοούμε την καθολική τάξη του σύμπαντος και τις αναγκαίες σχέσεις.
Πρέπει να αναγνωριστεί στον Σ ότι διαισθάνθηκε αυτή την ανεπάρκεια του Λόγου, ένιωσε πόσο αναιμική και άγονη είναι για τη φιλοσοφική θεμελίωση της ηθικής ζωής είναι η έννοια του ορθού Λόγου και για τούτο προσπάθησε να τη συνδυάσει με ιδέες ρωμαλέες και γόνιμες βγαλμένες από την ανθρωπολογική του πείρα και από τη μεταφυσική λαχτάρα της ψυχής του.
Ο στενός σωκρατισμός του Leibniz
O L στην Ηθική του είναι "μοναρχικός" βασίζει τη θεωρία του σε μιά και μόνο αρχή, στην αρχή του ηθικού ορθολογισμού, που την ακολουθεί με άκρα συνέπεια. Κι όμως πόσο φτωχή και κοινοτοπική, συγκριτικά με την Ηθική του Σπινόζα είναι η δική του θεώρηση.
Οι ηθικοί νόμοι είναι γραμμένοι από τη Φύση μέσα μας όπως και οι λογικοί νόμοι ή τα γεωμετρικά αξιώματα. Το γεγονός ότι τους ηθικούς νόμους τόσο συχνά τους παραβιάζομε, δεν αποδείχνει το αντίθετο: Εάν η γεωμετρία ήταν απέναντι στα πάθη και στα παρόντα συμφέροντά μας τόσο αντίθετη, όσο η ηθική, δεν θα την αμφισβητούσαμε και δεν θα την παραβιάζαμε καθόλου λιγότερο, με όλες τις αποδείξεις του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη, που θα τις θεωρούσαμε ονειροπολήματα και θα τις νομίζαμε γεμάτες παραλογισμούς.
Κικέρων: εάν τα μάτια μας μπορούσαν να δουν το κάλλος της αρετής, θα την αγαπούσαμε με θέρμη, αλλά επειδή καθόλου δεν συμβαίνει ούτε τούτο ούτε κάτι ισοδύναμο, δεν πρέπει διόλου να μας εκπλήττει αν στην πάλη ανάμεσα στη σάρκα και στο πνεύμα τόσες φορές υποκύπτει το πνεύμα, αφού δεν συναισθάνεται πολύ τα πλεονεκτήματά του. Η πάλη αυτή άλλο δεν είναι παρά η αντίθεση των διαφόρων τάσεων που γεννιούνται από σκέψεις συγκεχυμένες και σκέψεις ευδιάκριτες. … οι ευδιάκριτες σκέψεις θα μπορούσαν να είναι σαφείς … αλλά επειδή δεν διεισδύουμε σ’ αυτές, είτε από αμέλεια είτε από βραχύτητα του χρόνου, αντιπαρατάσσομε λόγια γυμνά. Κι έτσι είναι φυσικό τα πάθη να επικρατούν και να εξουσιάζουν την ψυχή μας.
Η ηθική βούληση ελευθερώνει τον άνθρωπο απ’ τα πάθη.
Είναι από καιρό που παρατήρησα ότι από τα μικρά μου χρόνια δέχτηκα πλήθος ψεύτικες γνώμες για αληθινές και ότι κάθε τι που από τότε στήριξα απάνω σε αρχές τόσο λίγο ασφαλείς, δε θα μπορούσε να ναι παρά αμφίβολο και αβέβαιο. .. ν απαλλαγώ από όλες τις γνώμες που ως τότε είχα δεχτεί και πιστέψει, και να ξαναρχίσω όλα από τα θεμέλια, αν ήθελα να χτίσω κάτι στέρεο και σταθερό στις επιστήμες.
Επειδή η πείρα με είχε διδάξει ότι όλα τα πράγματα που συμβαίνουν στην κοινή ζωή, είναι μάταια και ασήμαντα… επήρα την απόφαση να αναζητήσω αν υπάρχει κάποιο πράγμα που να είναι αληθινό αγαθό.. αγαθό που η απόκτησή του σαν καρπό θα μου ‘φερνε τη διαρκή, για την αιωνιότητα, απόλαυση της υπέρτατης ευτυχίας. … αλλά το θέλγητρο που ασκούν αυτού του είδους οι απολαβές, είναι άπειρ’ ανώτερο από τα πραγματικά αγαθά που προσφέρουν. Και οι χαρές που δίνουν ακόμη κι όταν δεν τις ακολουθεί η θλίψη και η μεταμέλεια, είναι εφήμερες χαρές που κρέμονται από περιστάσεις εξωτερικές.
Έτσι κι ο άρρωστος που υποφέρει από θανάσιμη αρρώστια και προβλέπει ένα βέβαιο θάνατο αν δεν μεταχειριστεί ένα φάρμακο, αναγκάζεται να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του για να το αναζητήσει, όσο αβέβαιο κι αν είναι, αφού σ’ αυτό το φάρμακο στηρίζονται όλες του ελπίδες. Αλλά και μόνη η διάθεση ν αναζητήσουμε, να κυνηγήσουμε το υπέρτατο αγαθό, μας κάνει να δοκιμάζομαι προκαταβολικά τη σωτήρια αποτελεσματικότητά της.
Ο Σπινόζα αναζητεί ένα κανόνα ζωής που μέσα στη θανάσιμη αγωνία του τον βλέπει σαν μόνη διέξοδο, σα φάρμακο που και μονάχα η αναζήτησή του δίνε ελπίδες και παρηγοριά. … Στον Σ ξαναζεί κάτι από την οραματική φύση του Πλάτωνα καθώς και κάτι από την εκστατική ψυχή του Πλωτίνου με τη διονυσιακή, την ασιατική νοσταλγία της να επιστρέψει στην πηγή του Παντός, στο Θεό για να ενωθεί μαζί του.
Για τον Σ υπάρχουν 3 είδη γνώσης:
1) Το κατώτερο, είναι η γνώση που σχηματίζεται με την αισθητηριακή εμπειρία.
2) Το ανώτερο, τη λογική λεγόμενη γνώση που την αποτελούν οι κοινές έννοιες και οι τέλειες ιδέες που έχομε για τις ιδιότητες των πραγμάτων.
3) Το ανώτατο είδος είναι η ενόραση. Αυτήν «από την τέλεια ιδέα της μορφικής ουσίας μερικών κατηγορημάτων του Θεού προβαίνει στην τέλεια γνώση της ουσίας των πραγμάτων … είναι εποπτεία πνευματική, άμεση θέαση της ουσίας των πραγμάτων, οραματισμός μυστικός. … η νοερή αγάπη του Θεού δεν είναι πια μετάβαση της ψυχής σε μιαν απλώς μεγαλύτερη τελειότητα, αλλά κατοχή της ίδιας της τελειότητας, όχι λοιπόν αγαλλίαση, αλλά μακαριότητα.
Η ένωση αυτή με τη γνώση βέβαια συντελείται, όχι όμως με την έλλογη, αλλά με τη γνώση του τρίτου είδους την ενορατική.
Δύο είναι τα θεμέλια της Ηθικής του Σ. Το ένα ειδολογικό και το άλλο υλικό. Με το πρώτο καθορίζεται γενικά και κάπως αόριστα η «μορφή» της αρετής, με το δεύτερο αρκετά καθαρά και συγκεκριμένα το «περιεχόμενό» της.
Αφού λοιπόν όλα κατ’ ανάγκη απορρέουν από τη θεία φύση, τίποτα δεν μπορεί να είναι στον κόσμο τυχαίο. Στη γνώση αυτής της καθολικής αναγκαιότητας ο Σ δίνει ύψιστη σημασία. Η άγνοια και η παραγνώρισή της γεννούν τις πλάνες και τις ηθικές παρεκτροπές που κάνουν τον άνθρωπο δυστυχή. … και η γνώση αυτή αποκτάται όταν οδηγηθεί και ασκηθεί ο νους να συλλαμβάνει και να εννοεί το κάθε τι μέσα στην και μές από την αναγκαία σχέση του προς τον αρχικό και έσχατο λόγο (αιτία) του σύμπαντος, προς τη θεία φύση. Αυτή και μόνη είναι η αληθινή γνώση, εκείνη που μας δίνει σαφείς και τέλειες, εύστοχες ιδέες των πραγμάτων, αντίθετα προς την παραγνώριση αυτής της αλήθειας, που έχει σαν αποτελέσμα να σχηματίζομαι για τα πράγματα ιδέες συγκεχυμένες και λειψές.
Ο άντρας ο δυνατός στην ψυχή τούτο πάντα έχει στο νου του, ότι όλα απορρέουν από την αναγκαιότητα της θείας φύσης και επομένως ότι, όταν θεωρεί κάτι τι στενόχωρο και κακό, καθώς και όταν κάτι τι του φαίνεται ανόσιο, φριχτό, άδικο και αισχρό, αυτό προέρχεται από την άτακτη, λειψή και συγκεχυμένη αντίληψη που έχει των πραγμάτων… απομακρύνει τα εμπόδια της αληθινής γνώσης: το μίσος, η οργή, ο φθόνος, ο χλευασμός, η υπερηφάνεια και τα παρόμοια.
Τη γνώση τη λέγει δύναμη.
Η ψυχή μας ενεργεί μόνον ενόσω και καθόσον έχει τέλειες ιδέες, και πάσχει ενόσω και καθόσον οι ιδέες της είναι ατελείς. … αγαθό είναι ό,τι με την τελειοποίηση του Λόγου, με την καθοδήγηση και άσκησή του να συλλαμβάνει και να εννοεί τα κατά μέρος πράγματα προάγει τη γνώση. Και κακό ό,τι εμποδίζει τη γνώση, μας αφήνει να έχομαι άστοχες και ατελείς ιδέες.
Βρίσκουμε στον Ολλανδό φιλόσοφο τη σωκρατική αντίληψη για τη στενή σχέση ανάμεσα στο αγαθό και το ωφέλιμο, στο επιζήμιο και το κακό.
Εξήγηση ανωμαλιών του θυμικού: εκθέτει και αποδείχνει με ποιον τρόπο ο άνθρωπος υποδουλώνεται στα πάθη και χάνει την αυτοκυριαρχία, καθώς και με ποιον τρόπο πάλι μπορεί να λυτρωθεί από τα πάθη ώστε να αποκτήσει την αληθινή ελευθερία και την ευδαιμονία.
Ατελείς ιδέες όταν τα πράγματα συλλαμβάνονται σύμφωνα με τη συνηθισμένη αλληλουχία που που παρουσιάζονται, δηλ. κατά τις τυχαίες και συμπτωματικές σχέσεις τους. Αντίθετα, αποκτούμε σαφή και άρτια γνώση, όταν με τη θεώρηση ταυτόχρονα πολλών πραγμάτων κατανοούμε τις ουσιαστικές ομοιότητες, διαφορές και αντιθέσεις τους, όταν δηλ εννοούμε την καθολική τάξη του σύμπαντος και τις αναγκαίες σχέσεις.
Πρέπει να αναγνωριστεί στον Σ ότι διαισθάνθηκε αυτή την ανεπάρκεια του Λόγου, ένιωσε πόσο αναιμική και άγονη είναι για τη φιλοσοφική θεμελίωση της ηθικής ζωής είναι η έννοια του ορθού Λόγου και για τούτο προσπάθησε να τη συνδυάσει με ιδέες ρωμαλέες και γόνιμες βγαλμένες από την ανθρωπολογική του πείρα και από τη μεταφυσική λαχτάρα της ψυχής του.
Ο στενός σωκρατισμός του Leibniz
O L στην Ηθική του είναι "μοναρχικός" βασίζει τη θεωρία του σε μιά και μόνο αρχή, στην αρχή του ηθικού ορθολογισμού, που την ακολουθεί με άκρα συνέπεια. Κι όμως πόσο φτωχή και κοινοτοπική, συγκριτικά με την Ηθική του Σπινόζα είναι η δική του θεώρηση.
Οι ηθικοί νόμοι είναι γραμμένοι από τη Φύση μέσα μας όπως και οι λογικοί νόμοι ή τα γεωμετρικά αξιώματα. Το γεγονός ότι τους ηθικούς νόμους τόσο συχνά τους παραβιάζομε, δεν αποδείχνει το αντίθετο: Εάν η γεωμετρία ήταν απέναντι στα πάθη και στα παρόντα συμφέροντά μας τόσο αντίθετη, όσο η ηθική, δεν θα την αμφισβητούσαμε και δεν θα την παραβιάζαμε καθόλου λιγότερο, με όλες τις αποδείξεις του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη, που θα τις θεωρούσαμε ονειροπολήματα και θα τις νομίζαμε γεμάτες παραλογισμούς.
Κικέρων: εάν τα μάτια μας μπορούσαν να δουν το κάλλος της αρετής, θα την αγαπούσαμε με θέρμη, αλλά επειδή καθόλου δεν συμβαίνει ούτε τούτο ούτε κάτι ισοδύναμο, δεν πρέπει διόλου να μας εκπλήττει αν στην πάλη ανάμεσα στη σάρκα και στο πνεύμα τόσες φορές υποκύπτει το πνεύμα, αφού δεν συναισθάνεται πολύ τα πλεονεκτήματά του. Η πάλη αυτή άλλο δεν είναι παρά η αντίθεση των διαφόρων τάσεων που γεννιούνται από σκέψεις συγκεχυμένες και σκέψεις ευδιάκριτες. … οι ευδιάκριτες σκέψεις θα μπορούσαν να είναι σαφείς … αλλά επειδή δεν διεισδύουμε σ’ αυτές, είτε από αμέλεια είτε από βραχύτητα του χρόνου, αντιπαρατάσσομε λόγια γυμνά. Κι έτσι είναι φυσικό τα πάθη να επικρατούν και να εξουσιάζουν την ψυχή μας.
Η ηθική βούληση ελευθερώνει τον άνθρωπο απ’ τα πάθη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου